15-mavzu. Byudjet tizimi byudjetlari g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy ta’minoti

Davlat byudjetini tuzish quyidagi qonun-qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi:
Byudjet loyihasi amaldagi hokimyat(hukumat)ning byudjet siyosati va fiscal siyosati bilan muvofiq bo ‘lishi kerak.
-tushunarlilik- byudjetdagi tushum(daromad)lar va chiqim(xarajat)lar shunday aks ettirilishi kerakki, undan oddiy shaxs foydalanganda ham uni to‘liq tushinishi kerak;
-alohidalik(yakkalik) – davlatning byudjet loyihasi uning faqatgina moliyaviy operasiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, unda moliyaga aloqasi bo‘lmagan muammolar ta’sir etmasligi shart.
Byudjet mexanizmining shakllanishi quyidagi omillar ta’sirida vujudga keladi:
-yagonalik- hukumatning barcha daromadlari barcha davlat tushumlari uchun yagona bo‘lgan fondga yoki hisobraqamga tushishi;
- maxsuslik-bu omil hukumatning barcha daromadlari va xarajatlar moddalarini klassifikatsiyalashda maxsus shakldaligini bildiradi;
-davriylik – byudjet rejasining ma’lum davr oralig‘ida amalga oshirish uchun qonuniy shaklda tasdiqlangan;
-aniqlilik – Barcha daromad va xarajatlarning baholanishi aniq davrda va ko‘rsatkichlarda ko’rsatilishi;
-maqsadga muvofiqlik- qonun bo‘yich tasdiqlangan byudjet rejasi amaliyot(byudjet yili)da amalga oshirilgandan so’ng u haqiqiy hisoblanadi.
Byudjetni taqdim etishning shakllari va uslublari

• 
  Aniq(shaffof)lilik- siyosiy demokratik asosga ko‘ra, amaldagi hokimyat saylov orqali tanlangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Shunday ekan, byudjet loyihasi shunday tuzilishi kerakki, hatto oddiy mutaxassis bo‘lmagan kishi uchun ham tushunarli bo‘lishi kerak.
  
• 
  Ochiq(oshkora)lik – Byudjet hujjatlari barchaga tanishib chiqish uchun ochiq bo‘lishi va undagi ma’lumot beruvchi ko‘rsatkichlarni o‘z maqsadlariga moslashtirilmasligi lozim³.
  

O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini isloh qilish bo’yicha muhim qadamlardan biri “Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi Qonunining qabul qilinishi bo’ldi. Ushbu Qonunning maqsadi O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalarining) va byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari mablag’larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Mazkur qonunda davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish va g’aznachilik faoliyati bilan bog’liq quyidagi holatlar o’zining huquqiy asosiga ega bo’ldi:

• 
  davlat byudjeti g’azna ijrosining asosiy printsiplari;
  
• 
  davlat byudjetining g’azna ijrosi muddatlari;
  
• 
  G’aznachilikning asosiy vazifalari;
  
• 
  G’aznachilikning boshqa organlar va tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlari;
  
• 
  G’aznachilikning bank hisobvaraqlari;
  
• 
  davlat byudjetining xarajatlarini amalga oshirish;
  
• 
  davlat byudjeti mablag’larini boshqarish;
  
• 
  davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalteriya hisobi;
  
• 
  davlat byudjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot va boshqalar.
  

“Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi o’z navbatida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan ularga tovar(xizmat, ish)larni etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish hamda ularning xarajatlarini to’lab berishga qaratilgan byudjet mablag’larining harakatini nazorat qilish tartibini aniqlash va belgilashni taqozo etadi.
Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 63-son (05.05.2005) buyrug’i bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 1475-raqam (21.05.2005) bilan ro’yxatga olingan “Moliya organlarida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va ularning xarajatlari to’lovini nazorat qilish tartibi haqida Vaqtinchalik nizom” qabul qilindi. Ushbu Nizom tajriba tariqasida Samarqand viloyatida, shu jumladan respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan ayrim byudjet tashkilotlarida byudjetdan mablag’ oluvchilar bilan mol etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni tegishli moliya organlarida ro’yxatdan o’tkazish va byudjet mablag’larini ularning xarajatlarini to’lashga o’tkazish ustidan nazorat qilish tartibini belgilab berdi.
Davlat byudjetining g’azna ijrosini tadbiq etish hisobiga byudjet tizimini yanada isloh etish, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foyda­langan holda byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish, barcha darajalardagi byudjetlar daromadlari va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida 2007 yil 28 fevralda “Davlat byudjeti g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-594 sonli Qarori qabul qilindi.
Ushbu qarorga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Davlat byudjetining g’azna ijrosini tadbiq etish va uslubiyot boshqarmasi hamda mahalliy moliya organlarining g’aznachilik bo’linmalari negizida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi. Shuningdek, mazkur Qaror bilan G’aznachilikning asosiy vazifalari belgilab berildiki, ular “Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi Qonunda aks etgan G’aznachilikning vazifalariga yanada aniqlik kiritdi. Davlat byudjetining g’azna ijrosini tatbiq etish hisobiga byudjet tizimini yanada isloh qilish, zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda byudjet mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish, barcha darajalardagi byudjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida qarorda qator vazifalar belgilandi:
- O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Moliya vazirligi Davlat byudjetining g’azna ijrosini tatbiq etish va uslubiyoti boshqarmasi hamda mahalliy moliya organlarining g’aznachilik bo’linmalari negizida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligini va uning hududiy bo’linmalarini moliya organlari bo’yicha belgilangan boshqaruv xodimlari soni doirasida tashkil etish ;
- G’aznachilik tomonidan davlat byudjetinining kassa ijrosi, jumladan, tushadigan daromadlarni turli darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlash, byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari ijrosi va Davlat byudjeti ijrosi to’g’risida hisobot tuzish;
- Davlat byudjeti mablag’larini yagona g’aznachilik hisob raqami, shuningdek tegishli byudjetlar daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi kassa uzilishlarining oldini olishni ta’minlaydigan hududiy g’aznachilik hisob raqamlarini joriy etish orqali boshqarish;
- byudjet tashkilotlarining tovar (ish, xizmat)lar etkazib beruvchilar bilan shartnomalarini, shuningdek Davlat byudjeti mablag’lari hisobidan kapital qurilish bo’yicha buyurtmachilarning shartnomalari xarajatlar smetasida ko’rsatilgan summalar va maqsadlarga qat’iy muvofiq ravishda tuzilishi ustidan qattiq nazorat o’rnatish asosida mazkur shartnomalarni majburiy ro’yxatdan o’tkazish tartibini joriy etish orqali byudjet tashkilotlarining maqsadga nomuvofiq, asossiz xarajatlarining oldini olish;
- byudjet tashkilotlarini, shu jumladan mudofaa va xavfsizlik tuzilmalarini moliyalashga yo’naltiriladigan byudjet mablag’laridan foydalanishni maqbullashtirish ustidan monitoringni amalga oshirish, bunda ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalarning sifati ta’minlanishini, ularning maqsadga muvofiqligi va narx-navo echimini nazarda tutish hamda vositachilik xizmatlaridan voz kechish;
- xarajatlar smetasi va ro’yxatga olingan shartnomalarda nazarda tutilgan qat’iy summalar doirasida tovar (ish, xizmat)lar etkazib beruvchilarning bevosita hisob raqamlariga byudjet mablag’lari oluvchilar nomidan va ularning topshirig’i bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish orqali to’lov intizomiga so’zsiz rioya etilishi ustidan ta’sirchan nazoratni ta’minlash;
- Davlat byudjeti g’azna ijrosining buxgalterlik hisobi va hisobotini yuritish, Davlat byudjeti ijrosi haqida axborot yig’ish, qayta ishlash va tahlil qilish, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat ichki va tashqi qarzlariga xizmat ko’rsatish, O’zbekiston Respublikasi kafolatlarini ijro etish.
Shuningdek, ushbu qaror asosida Osiyo taraqqiyot banki (OTB) va boshqa xalqaro moliya tashkilotlarining qarz mablag’larini jalb etgan holda Davlat byudjetining barcha daromadlarini yagona g’azna hisob raqamiga jamlash va undan xarajatlar to’lovini amalga oshirish imkonini beruvchi Davlat byudjeti g’azna ijrosining yagona integratsiyalashgan axborot tizimini tashkil etish bo’yicha chora-tadbirlar kompleksini qabul qilinishi belgilandi.
O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bilan birgalikda belgilangan tartibda respublikaning barcha shahar va tumanlarini qamrab olgan holda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tizimining ma’lumotlar tarmog’ini tashkil etish uchun er usti raqamli aloqa kanallarini berish choralari belgilandi.
Moliya organlarining byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasini bajarish funktsiyalari G’aznachilikka berilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va tijorat banklariga byudjet mablag’lari oluvchilarga xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan bank xodimlari sonini maqbullashtirish va qisqartirish choralarini ishlab chiqildi.
2007 yil 20 martda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 53-sonli Qarori bilan “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining G’aznachiligi to’g’risida Nizom” qabul qilindi. Mazkur Nizom “Davlat byudjeti g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-594 sonli (27.02.2007) qaroriga muvofiq ishlab chiqildi hamda G’aznachilikning asosiy vazifalari, funktsiyalari, vakolatlari va javobgarligini belgilab berdi.
2007 yil 30 avgustda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 119-sonli buyrug’i bilan “Davlat byudjeti g’azna ijrosi bo’yicha funktsiyalarini chegaralash to’g’risida Nizom” tasdiqlandi. Ushbu Nizom O’zbekiston Respublikasi respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini tashkil etish borasida O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi Markaziy apparati tarkibiy bo’linmalari (G’aznachilikdan tashqari) hamda hududiy moliya organlari zimmalaridagi funktsiyalar bilan O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari zimmalariga qo’yilgan funktsiyalarini chegaralab berdi. Bu esa byudjet siyosatini amalga oshirishga mutasaddi bo’lgan bir nechta davlat moliyasini boshqarish organlarining faoliyati bir-birini takrorlamasligini ta’minladi.

2.