15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

БУТУН ВА ҚИСМ
Ушбу тушунчаларнинг
умумлашиши объектив оламдағи хилма-
хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
-алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
кўп нисбий бутунликлардан
ташкил топгани учун бутун бошқа
бутунликнинг
қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
ларга нисбатан бутунвазифасини
ўташи ҳам мумкин.
У олам ва ундаги
нарсаларнинг
Таркибий
тузилишини
англатади
Бутун ва
қисм — фалсафий
категориялар
Бутун нарса, ҳо
диса ва уни
ташкил этган қисм-
ларнинг муайян тар-
тибда жойлашган ва
ўзаро боғланган
Ягоналикнинг
ифодасидир.
Қисм бутун
таркибига
кирадиган, унинг
таркибидагина ўз
вазифаси (функ-
цияси)ни бажара
оладиган
алоҳидаликдир.
САБАБ ВА ОҚИБАТ
Сабаб оламнинг ҳа-
ракати ва муайян
вақт доирасида бўл-
ган ўзгаришдан ' сўнг
иккинчи бошқа бир
натижанинг заруран
келиб чиқишини таъ-
минловчи асосий ҳо-
дисани англатади.
Оқибат эса ҳодиса-
лар занжирида сабаб-
нинг таъсиридан
вужудга келадиган
янги ҳодисадир,
сабабнинг
натижасидир.
Оламдаги нарса
ва ҳодисалар-
нинг бир-бири
билан алоқадор-
лиги, таъсири ва
акс таъсирини,
воқеликка хос ана
шундай муноса-
батлар жараёни-
даги сабаб ҳамда
оқибат боглани-
шини ифодалай-
диган категория-
лардир.
Олам тарақ-
қиётидаги боғ-
ланишлар са-
бабиятга, уму-
мий қону-
ниятга бўйсу-
нади, деб ҳи
собловчи таъ-
лимот фанда
Детерминизм
оқими, деб
юритилади
Аксинча, са-
бабият ва за-
руриятни ин-
кор этиб, бу
Категориялар-
ни воқеликдан
ажратган ҳол-
да тушунти-
рувчи оқим
индетерми-
низм, деб
аталади.
Баҳона ва шарт.
Сабаб, баҳона ва шартни фарқлаш лозим. Баҳонани субъектив сабаблар
қаторига киритиш мумкин. Бунда воқеа ёки шерикнинг ҳаракати ўзининг,
одатда, нотўғри жавоб ҳаракатларини оқлаш мақсадида талқин қилинади
ва баҳоланади. Шартлар – амалдаги ёки эҳтимол тутилган сабабнинг мав-
жудлик муҳитини ташкил этадиган ички омиллар ва ташқи муносабатлар маж-
муидир. Синергетика муҳитга ягона негиз, бўлғуси тузилманинг ранг-баранг
шакллари манбаи, ривожланишнинг турли йўллари учун майдон сифатида
қарайди. Сабаб-оқибат муносабатлари тизимида шартларнинг амалдаги
аҳамиятини тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фуқаро А. хоти-
ни сузишни билмаслигидан хабардор бўлгани ҳолда, ундан қутулиш учун
уни денгиз бўйлаб саёҳатга юборади. Оқибатда хотини сувга чўкиб ўлади.
Эрнинг ҳаракатлари хотин ўлимининг сабаби ҳисобланадими? Бу мисол
шартлар ўз ҳолича оқибат сабаби бўла олмаслигини, лекин сабабнинг амал-
га ошишига кўмаклашадиган ёки монелик қиладиган омил ҳисобланишини
кўрсатади.
Синергетика сабабият ҳақида.
Сабабият ҳақидаги фалсафий қарашлар узоқ эволюция жараёнини бошдан
кечирди. Механистик ёндашув сабабни сиртдан кўрсатилган таъсир сифа-
тида талқин қилади. Дунё жисмларнинг тартибга солинган, олдиндан ай-
тиш мумкин бўлган аниқ ўзаро алоқаси сифатида тасаввур қилинади. Та-
содифнинг мавжудлиги рад этилади. Сабабият занжирлари чизиқли хусу-
сият касб этади, оқибат сабаб таъсирига пропорционал бўлади. Биноба-
рин, сабабият занжирларига қараб ривожланиш жараёнининг ўтмишини
ҳам, келажагини ҳам аниқлаш мумкин. Аммо илмий билимнинг ривожла-
ниши механистик детерминизмнинг асоссизлигини намойиш этади. Синер-
гетика йўналиши асосчиларидан бири И.Р.Пригожин механистик детерми-
низмга шундай баҳо беради: «Динамика рационалистик моделининг маҳсу-
ли сифатида тушунилган детерминизм эндиликда айрим ҳоллардагина на-
моён бўлувчи хосса билан боғланади»1, деб баҳо беради.