15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Категория тушунчаси ва таснифи.
Тушунча – бу шундай бир фикрки, унда нарсанинг такрорланувчи хоссалари,
алоқалари ва томонлари акс этади. Тилда тушунча сўз билан ифодаланади.
Масалан, «талаба», «университет», «аудитория» сўзлари маълум даражада
умумий, абстрактдир. Аммо шундай тушунчалар ҳам борки, уларда шунчаки
умумий эмас, балки ўта умумий нарсалар ва ҳодисалар қайд этилади. Бундай
тушунчалар жуда юқори даражадаги мавҳумлаштириш (муайяндан узоқлашиш)
маҳсули ҳисобланади.
Категория (юнон. kategoria – таъриф, мулоҳаза) – борлиқ ҳодисалари ва унда
ҳукм сурувчи муносабатларнинг муҳим, типик мазмунини ўзида акс эттира-
диган ўта кенг тушунча. Шундай қилиб, табиий тил тушунчалари фан ва
фалсафа категориялари билан тинимсиз бойиб боради. Категорияларни
таснифлаш, борлиқнинг турли шакллари ҳақидаги фалсафий тасаввурларга
мувофиқ амалга оширилади. Одатда фан категориялар ва, фалсафа
категориялар фарқланади.
Фан категориялари
Табиий тил тушунчаларидан
анча фарқ қиладиган сўзлар билан ифодаланади.
Хусусий илмий
категориялар
Фалсафий
категориялар
алоҳида олинган хусусий
илмий анларда қўллани-
ладиган, моҳият нуқтаи на-
заридан бошқа фанларда
қўлланилиши мумкин бўлма-
ган категориялардир. Маса-
лан, физика, кимё геоло-
гия, география фанлари
категориялари хусусий
характерга эга
фан категорияларидан бутунлай
фарқ қилади. Фалсафий кате-
горияларнинг муҳим хусусияти,
улар ўта кенг тушунчалар экан-
лигидир. Айни шу сабабли фал-
сафий категориялар ҳеч қачон
ҳажман чекланган табиий тил
тушунчалари даражасида сод-
далаштирилиши мумкин эмас.
Фалсафий категорияларни тадқиқ этиш
Ф.Шеллинг салмоқли ҳисса қўшди. Шу маънода Ф.Шеллингнинг
натурфалсафаси (табиат фалсафаси) айниқса диққатга сазовордир.
Табиатни тушунишда Шеллинг пантеистдир, у Худо ва табиатни
тенглаштиради. Табиатнинг ривожланишини Шеллинг онгнинг
шаклланиш жараёни, онгсизликдан онглилик сари ҳаракат сифатида
тавсифлайди. Онгнинг шаклланиш механизмини Шеллинг табиатда
қутблилик (қарама-қаршиликлар бирлиги) ва тадрижийликнинг
мавжудлиги билан изоҳлайди. Тадрижийлик, яъни табиат эволюцияси
босқичларини Шеллинг қутблиликда кескинликнинг пасайиши маҳсули
сифатида тушунтиради. У жонли организмлар ноорганик шакллардан
вужудга келади, ҳаёт эса модда синтези ва парчаланишининг
бирлигидир, деб ҳисоблаган.