13-mavzu: Huquq normalari va funktsiyalari Reja

Huquq normasining belgilari

Huquqqa turli ta’riflar berishimiz mumkin: Masalan, 1) huquq jamiyatda tartibni belgilaydigan va davlatning majburlash imkoniyati bilan ta’minlangan meyorlar yig`indisidir; 2) huquq jamiyatda insonlarning bir-birlari bilan va jamiyat bilan munosabatlarini tartibga soladigan va rioya qilinishi davlat kuchi bilan ta’minlangan ijtimoiy meyorlar yig`indisidir; 3) jamiyat holida yashaydigan insonlarning ijtimoiy jihatdan muhim bo`lgan hatti-harakatlarini tartibga soladigan, birgalikdagi hayotning tinchlik, osoyishtalik va o`zaro ishonch ichida bo`lishini ta’minlaydigan talab va taqiqlardan tarkib topgan ijtimoiy hulq-atvor qoidalarining yig`indisi.

Huquq normasi davlat tomonidan o`rnatilgan ijtimoiy munosabatlar tartibining modeli bo`lib, munosabat ishtirokchilari uchun qilish mumkin bo`lgan qilish lozim bo`lgan va qilish man etilgan harakatlarning, inson erkinligining chegaralarini belgilaydi.

Huquq normalari quyidai belgilarga ega:

1. Huquq davlat tomonidan o`rnatiladi va davlat irodasini ifoda etadi. Davlat jamiyat irodasini qonunlarda o`rnatishi orqali uni hamma uchun majburiy qoidaga aylantiradi. Jamiyatdagi boshqa irodalardan farq qilib davlat irodasida jamiyatning barcha qatlamlari, toifalarining iqtisodiy, siyosiy, madaniy manfaat va intilishlari mujassamlashgan bo`ladi, davlat tomonidan chiqariladigan va qo`riqlanadigan huquq meyorlarida mustahkamlanadi. Huquqni tashkil qiluvchi meyorlar boshqa ijtimoiy meyorlardan farq qilib jamiyatning davlat orqali amalga oshiriladigan irodasini ifodalaydi, davlat tomonidan qabul qilinadi va tushuntirish, ishontirish bilan bir qatorda zarurat bo`lgan hollarda davlatning majburlash imkoniyatini qo`llashi, yuridik (moddiy) javobgarlik orqali ta’minlanadi. Davlat huquq normalarini o`zining rasmiy me’yoriy-huquqiy hujjatlari vositasida o`rnatadi. Masalan, Oliy Majlis qonun, Prezident farmon va qarorlar, hukumat qarorlar qabul qiladi.

2. Huquq meyoriy xususyatga ega. Huquq normalari ijtimoiy munosabat ishtirokchilariga nima qilish mumkinligi, nima qilish mumkin emasligi va nima qilish lozimligi to`g`risida axborot yetkazadi. Huquq normalari bir tomondan inson va uning tashkilotlariga u yoki bu ehtiyojlarini amalga oshiris uchun erkinlik va vakolatlar beradi, boshqa tomondan boshqa inson va tashkilotlarning ehtiyoj va manfaatlariga zarar yetmasligi uchun muayyan harakatlarni qilish yoki qilmaslikka majburlaydi. Huquq normasi insonga hatti-harakat erkinligini beradi, lekin bu erkinlik chegaralarini belgilab qo`yadi. Huquq normasi bilan belgilangan erkinlik chegarasidan chetga chiqish o`zboshimchalik bo`lib, umumiy erksizlikni keltirib chiqaradi. Masalan mulkdor bo`lish huquqi belgilangan. Unga ko`ra inson mulkka egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishga haqli. Lekin begonaning mulkiga qonunga xilof ravishda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish man qilinadi, chunki agar bunday hatti-harakatga ruxsat etilganda, bu hech kim mulkdor bo`lish huquqiga ega emasligini anglatgan bo`lardi. Yoki inson yashash huquqiga ega, lekin o`zgalar hayotiga suiqasd qilish man qilinadi, chunki agar man qilinmagan bo`lsa, bu hech kim yashash huquqiga ega emasligini anglatgan bo`lar edi.

3. Huquq normalari davlatning majburlash kuchi bilan ta’minlangan bo`ladi. Davlat huquq normalarini buzilishlardan qo`riqlaydi. Zarur bo`lgan hollarda davlat huquq normalariga rioya qilishga majburlash choralarini qo`llaydi. Mumkin bo`lmagan harakatni sodir qilish yoki lozim bo`lgan harakatni qilmaganlik huquq buzilishiga olib keladi, bunday holda vakolatli davlat organi huquqbuzarga nisbatan javobgarlik choralarni qo`llaydi. Huquq boshqa ijtimoiy meyorlardan davlat tomonidan chiqarilganligi, buzilishdan davlatning majburlash imkoniyati bilan qo`riqlanishi, umummajburiyligi, shaklan aniqligi, ijtimoiy munosabatlarni rasmiy tartibga soluvchisi ekanligi bilan farq qilib turadi.

4. Boshqa ijtimoiy meyorlardan farq qilib umummajburiy bo`lib hisoblanadi va kim bo`lishidan qat’iy nazar hamma uchun bir xil kuchga ega bo`ladi.

5. Huquq tartibga soluvchisi xususiyatiga ega. Huquq normalari muayyan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish maqsadida chiqariladi. Lekin boshqa ijtimoiy meyorlardan farq qilib huquq davlatning tartibga soluvchi vositasidir. U ijtimoiy munosabatlarni davlat irodasi asosida tartibga soladi. Huquq davlat siyosatini hayotga tatbiq etishning samarali vositasi bo`lib hisoblanadi. Huquq ijtimoiy munosabat ishtirokchilari uchun muayyan yuridik oqibatlarni keltirib chiqaruvchi yagona vosita. Huquq ijtimoiy munosabat ishtirokchilari uchun o`zaro huquq va majburiyatlarni belgilab beradi, munosabatni tartibga soladi va ular davlat tomonidan kafolatlanadi va qo`riqlanadi. Shunday qilib huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy munosabatlar xarakterini oladi.

6. Boshqa ijtimoiy meyorlardan farq qilib huquq shaklan aniq bo`ladi va maxsus texnika asosida tayyorlangan va qabul qilingan huquq shakllariga ega bo`ladi. Bu shakllarga qonun, farmon, qaror va boshqalar kiradi. Shuningdek, bu shakllar ierarxiya ko`rinishida amal qiladi. Konstitutsiya eng ustun qonun sanaladi. Boshqa barcha qonunlar unga mos bo`lishi shart.

Shunday qilib, huquq davlat tomonidan chiqarilgan va davlat irodasini ifodalaydigan, davlat tomonidan qo`riqlanadigan va davlatning majburlash imkoniyati bilan ta’minlangan bajarilishi umummajburiy bo`lgan ijtimoiy meyorlar yig`indisidir.
3. Huquq normasining turlari va ularning tasnifi

Huquq normalarining ilmiy va o`quv adabiyotida turlicha tasniflari va guruhlanishlari mavjud. Huquq normalarini, ularda mustahkamlangan qoidalar xarakteriga qarab quyidagicha tasniflash mavjud:

1. Huquq va vakolat beruvchi normalar - ya`ni huquq sub`ektiga qanday harakatlarni sodir etish mumkinligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasiga binoan, «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e`tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e`tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo`l qo`yilmaydi».

2. Majburiyat yuklovchi normalar - ya`ni qanday harakatlarni sodir etish lozimligini ko`rsatuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasiga binoan, «fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar».

3. Man qiluvchi normalar - ya`ni huquq sub`ektiga muayyan xatti-harakatlarni sodir etishini man qilib qo`yuvchi normalar. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 57- moddasida «maxfiy jamiyatlar va uyushmalar tuzish taqiqlanadi» deb ko`rsatilgan va bu qoida man etish xarakteridadir.

Bulardan tashqari, huquq normalarini boshqa qator mezonlar asosida tasniflashlar ham mavjud. Bunda eng avvalo huquq normalari huquq tarmoqlari bo`yicha bo`linadi va bunday guruhlash huquq normalarini bir tizimga keltirish va zarur hollarda kodifikatsiya qilish uchun muhimdir.

Huquq normalarini moddiy va protsessual huquq normalariga bo`lish ham keng tarqalgan, bunda huquq sub`ektlarining huquq va majburiyatlari mazmunini aniqlab beruvchi normalarni moddiy huquq normalari guruhiga qo`shamiz, huquqlarni amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish, ijro etishning tartibini belgilovchi normalarni esa protsessual normalar deymiz.

Huquq normalarida xatti-harakatni shakllantirishning mavhumligiga qarab, ular abstrakt (mavhum) va kazu-istik normalarga ajratiladi. Konkret bir munosabat turini yaxlit holda tartibga soladigan normalarni abstrakt normalar deymiz. Bir munosabat turining konkret bir qismini tartibga soladigan normalar esa kazuistik normalar deb ataladi.

Gipotezada mustahkamlangan holatning faktik jihatlari aniq yoki nisbiy aniqligiga qarab, huquq normalarini aniq va nisbiy aniq huquq normalariga bo`lamiz.

Gipotezaning hajmiga qarab, huquq normalarini oddiy (aniq bir holat ko`rsatilgan), murakkab (ikki yoki undan ortiq holat ko`rsatilgan) hamda alternativga (ikki holatdan birining mavjudligiga bog`liq holda normani qo`llash mumkin bo`ladi) bo`lish mumkin.

Dispozitsiyaning aniqligiga qarab, huquq normalarini: mutlaq aniq, nisbatan aniq va blanket normalarga bo`lish mumkin.

Mutlaq aniq huquqiy normalarda huquq va majburiyatlar aniq belgilangan bo`ladi.

Nisbatan aniq huquqiy normalar esa har bir konkret holatlarda huquq va majburiyatlarni yanada ko`proq aniqlash imkonini beradi.

Blanket normalarda esa - qaysi qoidalarni bajarish zarurligi (davlat standartlari qoidalari, texnika xavfsizligi qoidalari) umumiy tarzda ko`rsatiladi.

Huquq qo`riqlovchi normalar sanksiyalarning aniqligiga qarab, mutlaq aniq, nisbatan aniq huquqiy normalarga bo`linadi. Mutlaq aniq sanksiyali huquqiy normalarda aniq bitta davlatning majburlov chorasi ko`rsatiladi, masalan, etkazilgan zararni qoplash kabi.

Nisbatan aniq sanksiyali huquq normalari esa, turli xil jazo turlaridan birini yoki huquqiy ta`sir chorasi turlaridan birini qo`llashni nazarda tutadi. Bunday sanksiyalar alternativ sanksiyalar ham deb yuritiladi, Jinoyat kodeksining aksariyat sanksiyalari alternativ sanksiyalardir.

Kumulyativ sanksiyali huquq normalari o`zida asosiy jazodan tashqari qo`shimcha jazo berilishini ham nazarda tutadi, masalan, muayyan jinoyatni sodir etganlik uchun ozodlikdan mahrum qilish kabi asosiy jazodan boshqa mol-mulkni musodara qilishni ham o`zida mustahkamlaydi.

Huquq normalarini yana asosiy (dastlabki) va hosila normalarga bo`lish ham ancha keng tarqalgan, birinchisida umumiy xarakterga ega bo`lgan qoidalar mustahkamlansa (masalan qonun normalari), ikkinchisida esa, umumiy qoidalarni rivojlantiruvchi, aniqlashtiruvchi normalar mustahkamlanadi (masalan, normativ hujjatlar normalari qonun normalarini aniqlashtiradi, konkretlashtiradi).

Huquq normalari yana harakati hududiga qarab, umumiy harakat qiluvchi, mahalliy miqyosda harakat qiluvchi normalarga bo`linadi, bunda birinchisi butun mamlakat hududida amal qilsa, ikkinchisiga kiradigan normalar ma`lum hudud-larda amal qilishi mumkin, masalan, ekologik inqiroz hududlarida, juda baland tog`lar sharoitida, cho`l zonasida, radiaktiv xavf mavjud zonalarda va hokazo.

Huquq normalari sub`ektlariga qarab, umumiy va maxsus normalarga bo`linadi, bunda birinchisi hamma huquq sub`ektlari uchun taalluqli bo`lsa, ikkinchisi esa, aholining muayyan guruhi uchun yoki aniq belgilangan doiradagi sub`ektlarga, jumladan: pensionerlarga, nogironlarga, ichki ishlar xodimlariga va boshqalarga taalluqli bo`ladi.

Huquqiy tartibga solish uslubiga qarab, huquq normalarini yana imperativ, dispozitiv normalar guruhlariga bo`lishadi. Imperativ normalar qa`tiy amr xarakteriga ega bo`lib, xatti-harakat sub`ektiga belgilangan harakat modelidan chetga chiqishni man etadi, masalan, ko`pgina ma`muriy-huquqiy normalar shunday mazmundadir.

Dispozitiv normalar, imperativ normalardan farqli o`laroq, munosabat qatnashchilariga o`z xatti-harakatlari variantlarini, sub`ektiv huquq va majburiyatlar hajmi to`g`risida kelishib olish imkonini o`zida ifodalaydi. Dispozitiv normalar ko`proq fuqarolik-huquqiy munosabatlarda uchraydi.

Kollizion normalarda - biron-bir holat bir emas, balki bir necha huquqiy normalar ta`siriga tushib qolishi mumkin va bu holda o`sha normalar o`rtasida nizo - «to`qnashuv» sodir bo`ladi, bu holatni hal etish uchun kollizion normalar qabul qilinadi. Shu bois kollizion normalar «hakamnorma» deb yuritiladi va unda o`sha holatni tartibga solishda qaysi huquqiy norma qo`llanilishi ko`rsatiladi.