1. Xuquq normasi tushunchasi Huquq normasining tuzilishi Huquq normasining turlari va ularning tasnifi

Mavzu:Xuquq normasining tuzilishi:gipateza,dispozisiya va sanksiya
Reja:


1. Xuquq normasi tushunchasi
2. Huquq normasining tuzilishi
3. Huquq normasining turlari va ularning tasnifi
4. Huquq normasining ichki tuzilishi, uning tarkibiy elementlari.

1. Xuquq normasi tushunchasi

Huquq ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etuvchi vosita sifatida doimo, muayyan xulq-atvor, xatti-harakat qoidasi sifatida o`zini namoyon etib, u tegishli hayotiy holatlarda huquq subyektlari tomonidan qayta-qayta qo`llanishga mo`ljall angandir.

Huquq o`z ichki tuzilishiga ega. Yaxlit bir tizim sifatidagi huquq tizimi o`z ichiga huquq tarmoklarini, huquq institutlarini oladi. Huquq tizimining eng kichik, birlamchi tarkibiy unsuri bo`lib, huquq normasi hisoblanadi. Agar huquqni, huquq tizimini bir bino deb qaraydigan bo`lsak, huquq normasi uning bir gashti sifatida yoki bir jonli organizmning eng kichik bir hujayrasi sifatida namoyon bo`ladi. Shu bois, unda huquqka xos bo`lgan muhim belgalar jamlangan bo`ladi. Huquq normasi hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlarning amr-irodasini ifodalaydi; davlat tomonidan o`rnatilgan yoki sanksiyalangan bo`ladi; barcha huquq subyektlari tomonidan bajarilishi majburiy; aks holda davlatning majburlov kuchi bilan ijrosi ta`minlanadi; normativ aktlarda va boshqa huquq manbalarida ifodalanadi.

Ayni paytda, huquq normasiga yaxlit bir tizimning eng kichik bo`lakchasi sifatida o`ziga xos jihatlar ham tegishlidir.

Aslida «norma» so`zi lotincha bo`lib, u o`zbekchada «qoida», «namuna» ma`nolarini anglatadi. Darhaqiqat, har bir norma o`zida biron-bir xatti-harakat, xulq-atvor qoddasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi. Masalan, O`zbe-kiston Respublikasi Konstitutsiyasining 48-moddasiga binoan, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar, - bu huquqiy norma fuqarolarning amaldagi qonunchilikka nisbatan qanday xatti-harakat qilishi to`g`risidagi qoidalarni o`zida mustahkamlagan.

Shunday qilib, huquq normasi - barcha huquq subyektlari uchun majburiy bo`lgan, davlat tomonidan o`rnatilgan va sanksiyalangan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bo`lib, unda ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi.

Huquq normasida mustahkamlangan harakat, xulq-atvor qoidasida jamiyatning, xalq hayotining moddiy sharoitlari bylan belgalanadigan erki, manfaatlari ifodalanadi. Xuko`q normasi shaxslarning bir-biri bilan bo`ladigan o`zaro munosabatida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya`ni qaysi harakatlarni sodir etish yoki etmaslik mumkin ekanligani ko`rsatadi. Shu ma`noda huquq normasi huquqiy xulq mezoni sifatida o`zini ko`rsatadi. Uning tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shunda ko`rinadiki, biron-bir huquq subyekti (xususan shaxs, organ, muassasa) o`z harakatida huquq normasida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa huquq subyektidan huquq normasida belgalangan tegashli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi, shuningdek, belgilangan qoidaning bajarilmaganligi huquqbuzuvchiga nisbatan ta`sir chorasining qo`llanishiga olib keladi.

Huquq subyekti huquq normasida belgalangan xatti-harakat namunasiga rioya qilgan holatida, huquq normasi o`zini xatti-harakat o`lchovi, xatti-harakat doirasi va chegarasi sifatida namoyon etsa, unda belgalangan qoida buzilganda esa, u huquq subyektining harakatiga baho berish vositasi sifatida o`zini ko`rsatadi.

Ma`lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, shu bois huquq normasi ham bo`lishi mumkin bo`lgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi, chunki huquq subyekti tomonidan belgilangan xatti-harakat qoidasini buzish, muqarrar ravishda unga nisbatan ta`sir choralarining qo`llanishiga olib keladi. Huquq normasi - ijtimoiy normalarning alohida bir turidir, u boshqa ijtimoiy normalardan bir qator jihatlari bilan ajralib turadi. Avvalambor, huquq normasi umumiy xarakterga egadir. U ijtimoiy munosabat qatnashchilarining barchasiga, ularning xohish-istagiga bog`liq bo`lmagan holda tegashli bo`ladi, ya`ni u biron bir konkret hol va hayotiy holatga mo`ljallangan bo`lmay, balki ularning muayyan bir ko`rinishiga, turiga, ya`ni ijtimoiy munosabatlarning ma`lum bir kategoriyasiga, turkumiga tegashlidir (masalan: bitimlar tuzish, penskyaga chiqish tartibi, nikoxdan o`tish va hokazo).

Huquqiy normaning umumiy xarakterga ega ekanligi avvalambor shunda ko`rinadiki, toki huquqiy normada ko`zda tutilgan holatlar yuzaga kelaverar ekan, bu norma ham qo`llanilaveradi, qo`llanilgach esa kuchini yo`qotmaydi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 125-moddasi - «Transport vositalaridan foydalanish qoidalarini buzish» - shu paytgacha sodir etilgan va etilishi mumkin bo`lgan ma`muriy huquqbuzarlik holla-rida qo`llaniladi.

Huquqiy normaning yana bir muhim jihati uning davlat erki-irodasini, amrini ifoda etishida ko`rinadi. Shu bois, huquq normasi - muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma tar-zidagi qoida bo`lmay, balki, shu normada ko`rsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligini belgilovchi hokimona amr - buyruqdir. Zero, har qanday huquq normasi vakolatli davlat organi tomonvdan o`rnatiladi yoki sanksiyalangan bo`ladi, shu bois davlat amri-irodasini ifo-dalaydi, umummajburiy qovda tariqasida amal qiladi. Huquq normasida belgilangan lozim xatti-harakat qoidasi mabodo bajarilmasa, uning bajarilishini ta`minlovchi davlatning majburlov choralari harakatga kiradi. Masalan: huquq subyekti tomonidan qonunga xilof harakatlar sodir etilishi tegishli yuridik javobgarlikning yuzaga kelishiga sabab bo`ladi, demak, huquq normasi davlatning salohiyatiga, kuchiga tayanadi.

Davlatning amr-irodasi - huquqiy norma huquq subyektiga muayyan huquqlarni bergan holida ham saklanib qoladi, chunki u huquq subyektining huquqiy kafili sifatida, ya`ni shu huquqning qo`riqchisi va bajarilishini ta`minlovchi kafil tariqasida o`zini namoyon etadi.

Huquq normasi mazmunan va ijtimoiy ahamiyati bois davlat amri irodasini o`zida ifodalaydi. Uning bu jihati, o`z navbatida shakl masalasiga, ya`ni huquqiy normaning ifodalanish shakliga qat`iy talab qo`yadi. Huquqiy norma qonunlarda, normativ aktlarda va boshqa rasmiy huquqiy hujjatlarda shaklan aniq qoidalar tarzida mustahkamlangan bo`ladi, zero, huquq normasini to`g`ri tushunish va o`rinli qo`llash uchun, u albatta puxta ishlangan, aniq va ixcham shakldagi qoida bo`lishi kerak.

Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar ichida huquq, aynan o`zining shu jihati bilan, ya`ni shaklan aniq qoida ekanligi bilan axloq normalaridan farq qiladi.

Shunday qilib, huquq normasi davlat tomonidan o`rnatilgan yoki sanksiyalangan, bajarilishi hamma uchun majburiy bo`lgan va aniq shakllangan xatti-harakat, yurish-turish qoidasidir.

Huquq normasi - davlat tomonidan o`rnatiladigan va ma`qullanadigan, muayyan shaklda ifodalanadigan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy yurish-turish qoidasidir.