12-Mavzu: Korrupsiya –global muammo sifatida 1-§. Korrupsiyaga qarshi kurash borasidagi falsafiy paradigmalar

Birinchidan, siyosiy jihatdan olganda, korrupsiya amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshilik ko‘rsatish ifodasidir. Unda o‘z umrini yashab bo‘lgan, yangi iqtisodiy munosabatlarni o‘ziga qarshi tahdid deb bilgan holda, ularning rivojlanishini sekinlashtirib qo‘yishga harakat qiladigan ma’muriy buyruqbozlik tizimi bilan "xufyona" iqtisodiyotning manfaatlari ob’ektiv ravishda birlashib ketadi. Korrupsiya domiga ilingan amaldorlar shaxsiy boylik orttirish maqsadlarini va urug‘-aymoqlarning manfaatlarini davlat manfaatlaridan ustun qo‘yadi. Bu esa, mamlakatning siyosiy va iqtisodiy yo‘liga hamda aholining aksariyat qismiga tuzatib bo‘lmaydigan zarar yetkazadi. Bundan tashqari, yangi iqtisodiy munosabatlarga endigina asos solinayotgan va sifat jihatidan boshqa siyosiy tizim shakllantirilayotgan o‘tish davrida korrupsiya o‘z xatti-harakati bilan bu jaraѐnning yo‘lini to‘sib qo‘yish imkoniga ega.
Ikkinchidan, jinoyatchilik va korrupsiyaning avj olishi davlatning konstitutsiyaviy asoslarini yemiradi, fuqarolarning huquq va erkinliklari jiddiy tarzda buzilishiga olib keladi. Qonunlar va farmonlarni qabul qilishdan maqsad ularni chetlab o‘tishdir, degan mutlaqo yaramas qoida jamiyatning eng oddiy huquqiy tartibot va jamoat tartibini saqlab turish qobiliyatidan mahrum bo‘lishiga olib boradi. Basharti iqtisodiѐtda jinoiy guruhlar va reketchilar to‘dalari - bazm qursa, ko‘chalarda esa odamlar qo‘rqqanlaridan tasodifiy o‘tkinchilardan qochib yursalar, jamiyatdagi barqarorlik va sobitqadamlik haqida gap bo‘lishi mumkinmi? Yo‘q, albatta.
Uchinchidan, jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatning ma’naviy-axloqiy asoslarini yemiradi. Jamiyat a’zolarining fuqarolik mavqeini yo‘qqa chiqaradi. Amalga oshirilaѐtgan o‘zgarishlarga salbiy munosabat vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi. Islohotlar g‘oyasining o‘zini obro‘sizlantiradi va eski zamonlarni, shu jumladan–qudratli markazning kuchli qo‘lini qo‘msash hissini tug‘diradi. O‘tish davrining muayyan qiyinchiliklari sharoitida fuqarolar ongida, ayniqsa, yosh avlodning bir qismida, hayotda yuksak turmush darajasiga erishishning asosiy usuli qonunga xilof faoliyat bilan bog‘liq, degan mutlaqo axloqqa zid nuqtai nazar shakllanishi va qaror topishi mumkin. Qing‘ir yo‘l bilan boylik orttirishga intilish, basharti u jamiyatning va huquqiy nazoratning e’tiboridan chetda qolsa, odamlarni, ayniqsa, hayotga endigina qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarni yomon yo‘lga og‘diradi. Axir, jamiyat va davlat uchun yosh avlodning axloqan buzilishi va yuztuban ketishidan ham ayanchliroq, halokatliroq hol bormi o‘zi?
To‘rtinchidan,–pul hokimiyatga intiladi, degan bir ibora bor. Lekin bu pul jinoiy yo‘l bilan topilgan bo‘lsa-yu, uning egalari jamiyatning hokimiyat tuzilmalariga chiqib olsalar, ular qanday usullar bilan boshqarishlarini tasavvur qilish qiyin emas. Jinoyat olamining nufuzli shaxslari hokimiyatga qanday yo‘llar bilan kirib olishi yaxshi ma’lum va ko‘p mamlakatlarda sinovdan o‘tgan. Avvaliga bu ish nopok daromad manbalarini saqlab qolish, ulardan kafolatli foydalanish maqsadida hokimiyat tuzilmalari bilan aloqa bog‘lash va bu aloqani mustahkamlashdan boshlanadi. Shundan so‘ng hokimiyatning o‘zi ham qo‘lga kiritiladi. Hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi rivojlanayotgan jamiyat uchun eng jiddiy xavf-xatarlardan biridir. Jinoiy tuzilmalarning davlat organlari amaldorlari bilan chatishib ketishi, ularning turli hokimiyat tarmoqlariga kirib olishi jamoatchilik nazdida fuqarolarning himoyasizligi hissini kuchaytiradi. Davlatning o‘zini obro‘sizlantiradi. Mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham unga ishonchsizlik ortib boradi.
Beshinchidan, nopok yo‘l bilan boylik orttirganlar jazodan qutulib qolish va o‘zlarining jinoiy sarmoyalarini himoya qilish uchun har qanday xatti-harakatlarga tayyor turishlarini yaxshi bilib olish lozim. Bunday kimsalar adolatli jazodan qo‘rqib, hamma ishni qilishga, hatto vaziyatni beqarorlashtirishga, ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishga shay turadilar. Bunday paytda ehtiroslarni junbushga keltirish, olomonni qo‘zg‘atish va uning orqasiga yashirinib olishdan qulayi yo‘q. Bunday odamlarning “Faqat bizga yaxshi bo‘lsa, ishimiz bitsa – bo‘lgani” qabilidagi maslagi xudbinlikning, hamyurtlariga nisbatan surbetlarcha loqaydlikning yaqqol ko‘rinishidir.
Oltinchidan, jinoiy usullar bilan boylik va mo‘may pul orttirgan kimsalarning yangi huquq himoyachilari va hatto demokratiya uchun jafo chekkan kurashchilar sifatida siyosatga kirib olishga harakat qilaѐtganidan dalolat beruvchi misollar, jumladan, bizda ham oz emas. Ular bunday xatti-harakatlari bilan insoniyatning adolat va demokratiya kabi olijanob ideallariga naqadar jiddiy zarar yetkazaѐtganlarini, o‘z xalqlari va mamlakatlari sha’niga dog‘ tushiraѐtganlarini aytib o‘tirishning hojati bormikin? Nafsilamrini aytganda, ular o‘z xalqlari va mamlakatlarining taqdiriga, ozodlik va mustaqillik ideallariga mutlaqo befarq qaraydilar. Bunday shaxslarning turish-turmushi ketma-ket qilingan jinoiy xatti-harakatlar zanjiridan iboratdir. Avvaliga o‘z xalqini aldab kapital to‘planadi, keyingi gal – demokratiya va adolatni ro‘kach qilgan holda jamoatchilik fikrini aldab, siyosiy obro‘ orttiriladi. Sir emaski, bunday shaxslar o‘z manfaatlari yo‘lida respublikadagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatishga urinayotgan tashki kuchlarga xizmat qilishga hamisha tayyor turadilar. Mamlakatimizning kelajagini va obro‘-e’tiborini qadrlaydigan har bir vijdonli fuqaro bu tahdidni esda tutmog‘i darkor. Halol mehnat qilish, o‘z bilimi, kuch-g‘ayrati va ijodiy qobiliyatini sarflash uchun barqaror shart-sharoit bo‘lishini istaydigan, farzandlari va yaqin kishilari kelajakda ham demokratik, fuqarolik jamiyatida sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlarining samaralaridan to‘la-to‘kis foydalanishni orzu qiladigan har bir fuqaro, jinoyatchilik va korrupsiya yo‘liga o‘z vaqtida zarur to‘siq qo‘yilmasa, bu illatlar qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkinligani yaxshi anglab yetmog‘i lozim⁴.
Korrupsiya mamlakatimizda mavjud,uni inkor qilib bo‘lmaydi,albatta. Shu bilan bir qatorda ba’zi omillar uning asta-sekin o‘sib borishiga ham sabab bo‘lmoqda.
Korrupsiyaning yashovchanligiga sabab bo‘luvchi omillarga quyidagilar:

• 
  kambag‘allik va qashshoqlikning mavjudligi;
  
• 
  iqtisodiyotning beqarorligi;
  
• 
  qarindosh-urug‘chilining tomir ortganligi;
  
• 
  kadrlarni tanlab olishdagi tanish-bilishchilik;
  
• 
  sud va huquqni muhofaza kiluvchi organlar ustidan nazoratning yetarli darajada emasligi;
  
• 
  ma’muriy korrupsiya;
  
• 
  siyosiy korrupsiya;
  
• 
  so‘z erkinligining yo‘qligi;
  
• 
  ommaviy axborot vositalarining kuchsizligi va shu kabilar kiradi.
  

Ana shu omillarning mavjudligidan foydalangan «manfur kimsa»lar,hokimiyat tizimlari tarkibiga suqulib kirib olish va undan boylik to‘plab olish uchun quyidagi harakatlarni:
1) amaldor, huquqni muhofaza qilish, sud, soliq, bojxona, ta’lim, tibbiyot yoki ma’muriy muassasalar, shuningdek, har qanday xususiy korxonaning mansabdor shaxsiga pora berish;
2) mahalliy yoki chet el amaldori va xalqaro tashkilot amaldorini pora berish orqali sotib olish;
3) davlat mansabdor shaxsi tomonidan mulkni talon-taroj qilish, g‘ayriqonuniy o‘zlashtirish yoki undan maqsaddan tashqari foydalanish;
4) shaxs tomonidan shaxsiy boylik orttirish yoki uchinchi shaxsning boyishi maqsadida o‘z obro‘si yoki xizmat mavqeidan foydalanish;
5) korrupsiya harakatlaridan daromad olish;
6) oshna-og‘aynigarchilik yoki urug‘-aymoqchilikni qo‘llab quvvatlash va shu kabilarni sodir etmoqda. Ularning bunday g‘ayri qonuniy xatti-harakatlarini «korrupsion harakatlar» deb atash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi.
Umuman olganda «O‘zbekistonda korrupsiyaning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi uchta asosiy omil mavjud.