|
Xuddi shu kitobda Shumpeter o'zi "klassik ta'limot" deb atagan narsaga qarshi chiqishga intilgan demokratiya nazariyasini bayon qildi. U demokratiya - bu elektorat umumiy manfaatni aniqlaydigan jarayon ekanligi haqidagi g'oyani rad etdi va siyosatchilar buni ular uchun amalga oshirdilar. Uning ta'kidlashicha, bu haqiqatga mos kelmaydi va odamlarning johilligi va yuzaki ekanligi, ular asosan siyosatchilar tomonidan boshqarilib, kun tartibini belgilashgan. Bundan tashqari, uning fikriga ko'ra, agar umumiy manfaatlarni topish mumkin bo'lsa ham, baribir uning oxiriga etish uchun zarur bo'lgan vositalar aniq bo'lmaydi, chunki fuqarolar davlat siyosatini ishlab chiqish uchun kerakli bilimga ega emaslar. Bu "xalq tomonidan qoida" tushunchasini ehtimoldan yiroq va istalmagan holga keltirdi. Buning o'rniga u minimalist modelni himoya qildi,Maks Veber , bu orqali demokratiya bozor tuzilishi singari etakchilar o'rtasidagi raqobat mexanizmidir. Garchi keng jamoatchilik tomonidan davriy ravishda beriladigan ovozlar hukumatlarni qonuniylashtirsa va ularni javobgarlikka tortib tursa-da, siyosat dasturi odamlarning emas, balki o'zlarining shaxsiy dasturlari sifatida qaraladi va shaxslarning ishtiroki odatda juda cheklangan.
Shumpeter demokratiyani odamlar o'z irodalarini amalga oshirish uchun raqobatdosh saylovlarda o'z vakillarini saylash usuli deb ta'rifladi. Ushbu ta'rif sodda, oqlangan va beparvo deb ta'riflangan bo'lib, ushbu xususiyatlarni bajaradigan yoki bajarmaydigan siyosiy tizimlarni ajratib ko'rsatishni aniqroq qiladi. Ushbu minimalist ta'rif demokratiyaning kengroq ta'riflaridan farq qiladi, bu erda "vakillik, hisobdorlik, tenglik, ishtirok etish, adolat, qadr-qimmat, ratsionallik, xavfsizlik, erkinlik" kabi jihatlar ta'kidlanishi mumkin. Bunday minimalist ta'rifga ko'ra, boshqa olimlarning ta'kidlashicha, demokratik orqaga qaytishni boshdan kechirgan va fuqarolik erkinliklariga ega bo'lmagan davlatlar, erkin matbuot, qonun ustuvorligi va cheklangan ijro etuvchi hokimiyat hali ham demokratiya hisoblanadi. Shumpeter uchun hukumatni shakllantirish demokratik jarayonning yakuniy nuqtasidir, demak u o'zining demokratik nazariyasi uchun hukumat qanday qarorlar qabul qilishi mumkinligi haqida hech qanday izohga ega emas. demokratiya bo'lish uchun. Shumpeter o'z nazariyasini boshqa demokratik nazariyotchilar tomonidan, masalan, Robert Dal tomonidan qo'llab-quvvatlashga duch keldi, ular demokratiyani shunchaki raqobatbardosh saylovlar orqali hukumatni shakllantirishdan ko'proq narsa borligini ta'kidladilar.
Shumpeterning demokratiyaga qarashi "elita" deb ta'riflangan, chunki u saylovchilarning oqilona va bilimliligini tanqid qiladi va siyosatchilar qaror qabul qilishini afzal ko'radi. Demokratiya qaysidir ma'noda elita o'rtasida muomalani ta'minlash vositasidir. Biroq Natasha Pianoning (Chikago universiteti xodimi) olib borgan tadqiqotlarida Shumpeterning elitalarga nisbatan katta nafrat borligi ta'kidlangan.
Ғ.Хауек va uning ijtimoiy-iqtisodiy g‘oyalari
Fridrix fon Xayek (1899-1992-y.) neoliberalizmning otasi hisoblanadi. U juda ko‘p iqtisodiy va ijtimoiy-falsafiy mazmundagi asarlar muallifi. “Baholar va ishlab chiqarish” (1929), “Pul nazariyasi va iqtisodiy sikl” (1933), “Foyda, foiz va investitsiyalar” (1939), “Kapitalning sof nazariyasi” (1941), “Qullikka уоЧ” (1944), “Erkinlik konstitutsiyasi” (1960), “Sof pullar” (1976), “Erkin kishilarning siyosiy tuzumi” (1973-1979) va boshqalar shular jumlasidandir.
Inson erkinligining ustunligini Ғ.Хауек bosh tamoyil sifatida ko‘rsatadi. Erkinlik bu davlat tomonidan har qanday majbur qilishning bo‘lmasligi. Ғ.Хауек fikriga ko‘ra davlat maorifni tashkil qilish bilan ham, ijtimoiy sug‘urtani tashkil qilish bilan ham, kvartira haqi stavkasini tartiblash bilan ham shug‘ullanmasligi kerak, bunday xatti- harakatlar “ma'muriy despotizm”dan boshqa hech narsa emas; davlatni pul emissiyasini amalga oshirishdagi monopol huquqidan ham mahrum etish kerak; davlatga ishonib topshirish mumkin bo‘lgan maksimum narsa bu qarilik pensiyalarini, ishsizlik bo‘yicha nafaqalarni to‘lash.
Ғ.Хауек “o‘z-o‘zidan bo‘ladigan tartib” konsepsiyasini qattiq turib himoya qildi. Unga ko‘ra zamonaviy jamiyatni tavsiflovchi uning barcha elementlari yig‘indisi hech vaqt inson tomonidan ongli ravishda tashkil etilishi mumkin emas (chunki uning bilimi, ongi cheklangan), aksincha ular o‘z-o‘zidan yuz beradigan tartib doirasida rivojlanib boradi. “Biz hodisalar o'rtasidagi aloqani muayyan darajada tushunishimiz mumkin, lekin ulami boshqara olmaymiz”, - deb yozadi Ғ.Хауек. Ijtimoiy tartib ongli xatti-harakat natijasi boMishi mumkin emas. Jamiyatda o‘matiIgan tartib o‘z-o‘zidan bo‘ladigan xatti-harakat natijasidir.
Ғ.Хауек makroiqtisodiy tahlilga salbiy munosabatda bo'lgan. Uningcha mikroiqtisodiy jarayonlami tadqiq qilish bir butun iqtisodiyotning amal qilishini tushuntirib berish uchun zamr va yetarli hisoblanadi. Alohida xo‘jalik subyektlari xatti-harakatining muvofiqlashuvi muammosi axborot yordamida hal etilib turiladi. Axborot bozor bahosi mexanizmi orqali kelib tushadi, u xo‘jalik ishtirokchilariga ustunlik beradi.
Bozoming samaradorligi shunda ko‘rinadiki, unda aniq axborotlar yetarli va ular tez tarqaladi. Natijada ideal emas, lekin shunga yaqin muvozanat o‘matiladi. Ғ.Хауек sotsializmni tanqid qiluvchilardan biri sifatida to‘liq va operativ axborotga ega bo‘lmagan markaziy rejalashtirish bozor iqtisodiyotiga o‘xshab samarali amal qila olmasligini ko‘rsatib berdi. Baholaming bir markazdan o‘matilishi, ulaming ustidan nazorat qilib turilishi, F.Xayekning fikri bo‘yicha axborotning buzilishiga, noto‘g‘ri tarqalishiga olib keladi. Baho talab va taklifni to‘g‘ri aks ettirmaydi, mahsulotlarga bo'lgan talab to‘g‘risida ishlab chiqaruvchi aniq tasawurga ega bo‘lmaydi.
Ғ.Хауек bo'yicha pul emissiyasiga bo'lgan davlat monopoliyasi erkin jamiyat uchun zararli, negaki hukumat bunday monopoliya yordamida o‘z fuqarolari hisobiga davlat muammolarini yechishga urinadi (masalan, davlat qarzi muammosi, davlat xarajatlarining ko‘payib ketishi va b.)- U davlat emissiyasini xususiy emission banklaming erkin raqobati bilan almashtirishni taklif qiladi. Xususiy valyutalami chiqarayotgan banklar o‘rtasidagi erkin raqobat natijasida odamlar kundalik hayotda foydalanish qo‘l keladigan ancha barqaror valyutani tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
