12 Дин қонуни

Худо ягона
 
 
Вақт ўтиши билан баъзи политеизм тарафдорлари ўзларининг алоҳида 
худоларини 
шунчалик 
яхши 
кўришганки, 
кўпхудоликнинг 
фундаментал 
тамойилларидан узоқлаша бошлашган. Улар, уларнинг худоси ягона ва айнан у 
коинотнинг олий кучи эканлигига ишона бошлашган. Бундан ташқари, бу худо ўзига 
хос иштиёқлари ва қизиқишларини йўқотмаган, демак, у билан келишиш мумкинлиги 
эҳтимоли юқори. Шундай қилиб издошлари лотореяда ютуқ чиқиши, касалликдан 
фориғ бўлиш ёки жангда ғолиб бўлишни тўғридан-тўғри олий кучдан сўрайдиган 
монотеистик динлар пайдо бўлган. Бизга маълум бўлган илк монотеистик дин 
эрамиздан авввалги 1350 йилда Мисрда фиръавн Эхнатон Миср пантеонидаги кичик 
худолардан бири – Атонни – аслида у дунёни бошқарувчи олий куч эканлигини элон 
қилганида пайдо бўлган. Эхнатон Атонга сиғинишни давлат динига ўзгартирган, бошқа 
худоларга сиғинишни эса бекор қилишга ёки минималлаштиришга уринган. Диний 
ислоҳот муваффақиятсизлик билан якун топган. Фиръавн вафотидан сўнг Атонга 
сиғиниш эсдан чиқарилди ва аввалги худоларга қайтилди.  
Политеизм қайта ва қайта шунга ўхшаш монотеистик динларни келтириб 
чиқараверди, аммо уларнинг барчаси биринчи навбатда ўзининг универсал номасини 
шакллантира олмаганлиги сабабли бир чеккада қолиб кетаверди. Яҳудийлар олий куч 
ўзининг қизиқишларига ва иштиёқларига эга ва асосий қизиқиши кичик яҳудий халққа 
ва хеч кимга маълум бўлмаган бир парча ер – Фаластинга қаратилган деб арз қилишади. 
Бу эътиқод бошқа халқларга оз нарсани бериши мумкин эди ва ўз тарихининг кўп 
қисмларида прозелитизмдан сақланиб келган. Дин ривожланишининг бу босқичини 
“маҳаллий монотеизм” деб аташ мумкин.  
Катта муваффақият билан насронийлик кириб келди. Бу дин назаретлик Исонинг 
узоқ кутилган масиҳлигини тан олган эзотерик яҳудий мазҳабдан бошланган. Аммо 
мазҳабнинг илк бошқарувчиларидан бири, тарслик Павел агар коинотнинг илоҳий кучи 
ўз қизиқишларига эга экан ва инсониятни қутқариш учун тимсолга кириш ва хочда 
ўлишни танлаган экан, демак, бу ҳақда нафақат яҳудийлар, балки барча одамлар 
билиши керак деб ҳисоблаган. Павелнинг далиллари унумдор ерга тушди. Насронийлар 
барча халқларга қаратилган кенг миссионерлик фаолиятини бошлашган. Тарихнинг энг 
ажойиб бурилишларидан бири эзотерик яҳудий секта Рим империяси эътиқодини ўз 
эътиқодига ўзгартирганидир. 

---

Насронийлик муваффақияти VII асрда Арабистон яриморолида бошқа бир 
монотеистик дин – ислом пайдо бўлишига илҳом берган наъмуна сифатида хизмат 
қилган. Насронийлик каби ислом ҳам чекка вилоятнинг бир бурчагида кичик мазҳабдан 
бошланган ва янада тез ва ҳайратланарли тарзда Арабистондан чиқиб, Атлантика 
океанидан то Ҳиндистонгача бўлган улкан империяни эгаллай олган. Ўша пайтдан 
бошлаб монотеизм тарихда асосий ҳаракатланувчи куч бўлиб қолди.  
Монотеистлар политеистларга қараганда анча фанатик ва миссионерликка мойил 
бўлиб чиқди. Бошқа динларнинг мавжуд бўлишига ҳуқуқларини тан олиш учун 
иккитадан бири бўлиши керак: ёки сенинг худойинг борлиқ устидан бутун 
ҳукмронликни ўз қўлларида ушламайди, ё бўлмаса сенинг дининг фақат мушкул 
универсал ҳақиқатдан ташкил топган. Монотеистлар яккаю ягона Худо ҳақидаги 
билимга эга эканлигига ишонар экан, қолган барча динларни нафрат билан рад этишган. 
Сўнгги икки минг йил давомида монотеистлар кўп маротаба ўз ўринларини 
мустаҳкамлаш учун рақибларини зўравонлик билан қириб ташлашган.  
Улар жуда муваффақиятли ҳаракат қилишган. Милоднинг бошланишида бутун 
дунёдаги монотеистларни бармоқ билан санаса бўлар эди. Милодий 500 йилга келиб энг 
улкан империя – Рим империяси – насронийликни давлат дини дея тан олади ва 
миссионерлар қатъият билан уни Европанинг бошқа қисмларига, Осиё ва Африкага 
тарқатади. Биринчи минг йиллик тугашига келиб Европа, Ғарбий Осиё ва Шимолий 
Африканинг кўплаб аҳолиси монотеист бўлишган, Атлантика океанидан Ҳимолай 
тоғларигача бўлган империялар эса ўзларини ягона Худо томонидан покланган деб 
ҳисоблашган. XVI асрга келиб монотеизм узоқ Шарқ ва Африканинг жанубий 
қисмларидан ташқари деярли бутун Африка ва Осиё ҳудудларида ҳукмронлик қилган 
ва аллақачон қўлларини Жанубий Африка, Америка ва Океанияга узатганди. Энди 
бутун Ер юзида, узоқ Шарқдан ташқари, у ёки бу монотеистик дин тан олинган ва бутун 
дунёвий тартиб монотеистик тамойилларга асосланган эди.  
Аммо ҳудди политеизм ичида анимизм унсурлари сақланиб қолганидек, 
монотеизм ичида ҳам политеизм яшарди. Олий кучнинг ўз қизиқишлари ва иштиёқлари 
борлигига ишонишингиз билан бошқа худоларга ишониш мисоли бефойдадек туюлади. 
Президент қабулхонаси очиқ турганда, ким ҳам амалдорга мурожаат қиларди? Ростдан 
ҳам монотеизм олий Худодан ташқари бошқа худоларни мавжудлигини рад этади ва 
уша худоларга эътиқод этганларга жаҳаннам оловини ёғдиради. Лекин илоҳиёт 
назариялари ва тарихий ҳақиқатлар орасида доимо бўшлиқ мавжуд бўлган. 
Одамларнинг кўп қисми монотеизмни қабул қилишга қодир эмас бўлиб чиқди. Улар 
оламни “биз” ва “улар”га ажратишда давом этишди, ва олий куч улар учун жуда йироқ, 
бегона ва кундалик эҳтиёжларга эътиборсиз бўлиб туюларди. Монотеистик динлар 
бутун пантеонни фанфаралар жаранги остида эшикдан хайдаб солишди, аммо худолар 
шу захоти ойнадан суқилиб киришди. Насронийлик яратган авлиёлар пантеонига сажда 
қилиш бутпарастлар саждасидан деярли фарқ қилмайди.
Худди Юпитер Римни, Уицилопочтли эса ацтеклар империясини ҳимоя қилгани 
каби ҳар бир насроний қиролликнинг қийинчиликлар ва жангларда ғолиб бўлишда 
ёрдам берадиган ўзининг илоҳий ҳомийлари пайдо бўлган. Англияни авлиё Георгий, 
Шотландяни – авлиё Андрей, Францияни – авлиё Мартин ҳимоя қилган. Шаҳарлар ва 
қишлоқлар, касблар, ҳаттоки иллатларнинг ҳам ўз авлиёлари бор. Милан авлиё 
Амвросияга таянган, Венецияга эса авлиё Марк қараган. Қувур тозаловчиларга авлиё 
Флориан мадад бўлган, солиқ йиғувчиларни эса авлиё Матфей муаммолардан халос 

---

этиб турган. Бош оғриғидан азият чекаётганда авлиё Агапияга, тиш оғриғида эса унга 
эмас, балки авлиё Аполлонияга мурожаат қилиш керак.
Насронийлик авлиёлари бутпарастлик худоларига шунчаки ўхшашмайди – улар 
шу худоларнинг янги образларидир. Мисол учун, насронийлик кириб келишидан аввал 
ирландиялик келтларда олий маъбуда Бригид бўлган. Шаҳарни насронийлик динига 
ўтказишаётган пайтида, Бригидни ҳам чўқинтиришди ва эндиликда католик 
Ирландияда энг хурмат қилинадиган авлиё Бригиттага айлантиришди.