12 – Maвзу silikat materiallarining turlari. Chinni va fayans ashyolari texnologiyasi. Bog`lovchi materiallar reja

7.Портландцемент, хом-ашёлари, минералогик таркиби, турлари.
Qisman erib qovushib qolguncha kuydirilgan klinkerni gips, ba`zi xollarda esa
maxsus qo`shimchalar bilan birgalikda tuyishdan xosil bo`lgan gidravlik bog`lovchi
modda portlandtsement deb ataladi. Kuydirish maxsulotida kaltsiy silikatlar ko`p
bo`ladi (70-80%). Qisman erish natijasida qovishib qotib qolgan mayda-yirik tosh
bo`laklar klinker deyiladi.
Portlandtsement xossalarini o`zgartirib turish, shuningdek, uning tannarxini
kamaytirish maksadida aktiv va inert mineral ko`shimchalar ko`shishga ruxsat etiladi.
Inert qo`shimchalar (oxaktosh, dolomit, kvars kum va boshkalar) miqdori 10% dan,
aktiv (trepel, dolomit, vitrofir, trass, shlak, gliej va boshkalar) qo`shimchalar miqdori
esa 15% dan oshmasligi kerak. Biroq gidravlik qo`shimchalar 20% va undan ortiq
bo`lishi xam mumkin. U xolda maydalangan maxsulot nomi qo`shilganiga qarab
boshqa, ya`ni qo`shilma sifatida donador domna shlagi ishlatilsa shlakoportlandtsement
deb, tabiiy gidravlik qshilmalar ishlatilsa putstsolan portlandtsement deb ataladi.
Klinkerni tuyayotganda unda odatda ko`pi bilan 3% gips (sulfat kislota
angidridiga nisbatan xisoblaganda) ko`shiladi. Bu bilan sementning tishlashish muddati
uzaytiriladi. Bu esa xossalariga yaxshi ta`sir kiladi.
Portlandtsement klinkeri o`lchamlari 10-20 mm dan 50-60 mm gacha mayda va
yirik donalar ko`rinishda olinadi. Qovushib pishgan klinker o`zining mikrostrukturasiga
ko`ra murakkab zarrachasimon turli kristallar va qisman shishasimon maxsulotlar
aralashmasidan iborat. Klinker sifati asosiy oksidlar miqdori, mineralogik tarkibi, asosiy
oksidlarning o`zaro nisbatiga karab baxolanadi. Portlandtsement klinker ishlab chikarish
uchun xom ashyo materiallari sifatida gil yoki lyoss va oxaktosh jinslar ishlatiladi. Gil
yoki lyoss jinslar turli moddalardan tashkil topgan. Ulardan asosan uchta oksid bor:
SiO
2
; Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
. Lyossda 15-25% atrofida SaSO
3
bor. O`zbekiston tsement
zavodlarida asosan lyoss ishlatiladi. Oxaktoshlar asosan kaltsiy karbonatdan iborat.
Kaltsiy karbonat eSa ikki oksid - SaO va SO2 dan iborat. Klinker kuydirilganda SO
2
gazi ajraladi; SaO, SiO
2
, Al
2
O
3
va Fe
2
O
3 
asosiy oksidlar va asosiy klinker minerallarini
xosil qiladi. Magniy oksid (MgO), ishkorlar (Na
2
O va K
2
O), titan ikki oksid (TiO
2
),
fosfor angidrid (R
2
O
5
) ma`lum darajada ta`sir ko`rsatuvchi oksidlar xam bor. Asosiy va
qo`shimcha oksidlar miqdori qo`yidagicha SaO 63-67%, SiO
2
-21-24%, Al
2
O
3
-4-8%,

---

Fe
2
O
3
-2-4%, MgO-0,5-5%, SO
3
-0,3-1%, Na
2
O va K
2
O–0,4-1%, TiO
2
-0,2-0,5%, P
2
O
5
-
0,1-0,3%.
1500
0
S temperaturada kuydirilgan erkin magniy oksid suv ta`sirida so`nish
kobiliyatini yo`kotmasa xam, u juda sust so`nadi. Uning so`nish jaraeni qotib qolgan
tsementoshda xam davom etishi mumkin. Natijada qorishma va beton yoriladi. Bunday
xavfli xolning oldini olish uchun portlandtsement tarkibidagi erkin magniy oksid
mikdori standart tomonidan chegaralanadi va 4,5% dan oshmasligi zarur.
Portlandtsementda kaliy va natriy oksidlar bo`lmasa yaxshi, chunki ular
portlandtsementning tishlanish muddatiga ta`sir qiladi. Bundan tashqari, ishqorlar
betonda to`ldirgichlar bilan o`zaro kimyoviy ta`sir etishi mumkin. Natijada qotgan
betonning darz ketishiga sababchi bo`ladigan natriy va kaliy silikatlar xosil bo`ladi. Bu
reaktsiya atrof muxit etarlicha nam bo`lsa, juda tez ketadi. Shu sababli gidrotexnik
betonlar uchun tsement va to`ldirgichlar tanlayotganda tsementda qancha ishqor borligi
xisobga olinishi lozim va to`ldirgichlarda amorf qumtuprokdan qancha borligi
aniqlanadi. Ishqoriy metal oksidlar bo`lsa, beton yuzasida shur dog`lar xosil bo`ladi.
Standartga ko`ra, portlandtsement tarkibida ishqor 1-2% mikdorda bo`lishi
mumkin, ammo gidrotexnik betonlar uchun 0,6% dan, er usti konstruktsiyalarini
qurishda ishlatiladigan qorishma va betonlar uchun esa 1% dan ortiq ishqor bo`lgan
portlandtsement ishlatish tavsiya etilmaydi.
Fosfor angidrid 1,5-2% dan ortsa, portlandtsementning qotish jaraeni sekinlashtiriladi.
Tsementda 4% gacha titan ikki oksidi bo`lsa, yomon ta`sir ko`rsatmaydi, ammo ko`p
bo`lsa mustaxkamligi kamayadi.
SaO, SiO
2
, Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
oksidlar klinkerda birikib kaltsiy silikat, kaltsiy alyuminat
va kaltsiy alyumoferritlarni xosil qiladi. Kaltsiy silikatlar oralig`ida shishasimon amorf
oraliq moddalar deb ataluvchi alyuminat va alyumoferritlar joylashadi. 
Minerallar quyidagicha yoziladi:
45-60%-3CaO∙SiO
2
yoki C
3
S-alit
15-37%-2CaO∙SiO
2
yoki C
2
S-belit
7-15%-3CaO∙Al
2
O
3
yoki C
3
A–uchkal`tsiy alyuminat
10-18%-4CaO∙Al
2
O
3
∙Fe
2
O
3
yoki C
4
AF–to`rtkal`tsiy alyumoferrit