12 – Maвзу silikat materiallarining turlari. Chinni va fayans ashyolari texnologiyasi. Bog`lovchi materiallar reja

Chinnisimon keramikaning maxsus turlari.
Asosan korund (

-Al
2
O
3
), kianit
(Al
2
O
3
.
SiO
2
), tal`k (3MgO 
.
4SiO
2
.
H
2
O), tsirkon (ZrO
2
.
SiO
2
) va VeO asosida olinadilar.
Bunday maxsus turdagi materiallar noyob xususiyatlarga ega bo`lib, ular yangi texnika
materiallari, elektr izolyatsiya materiallari, odam organizmi uchun implantant modda
sifatida ishlatiladilar.
Tsirkoniyli chinni
– masca tarkibiga tsirkon yoki tsirkonatlar va ishqo-riy er
metallarining tsirkonosilikatlari qo`shiladi. Bunday chinnining mustahkamligi juda
yuqori bo`lib, u elektr izolyatsiyalash xususiyatlariga ega bo`ladi.
Litiyli chinni
- chinni pishirish temperaturasini va termik kengayish koeffitsientini
pasaytirish maqsadida massa tarkibiga litiy birikmalari, jumladan spodumen
(Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
4SiO
2
), petalit (Li
2
O
.
Al
2
O
3
.
8SiO
2
), lepidolit (LiKF
2
.
Al
2
O
3
.
SiO
2
) qo`shiladi.
Berelliyli chinni
– berilliyli chinni yadro reaktorlarida, vakuum-zich izolyatorlar
sifatida, termopara g`iloflarida, uran, toriylarni suyuqlantirish uchun ishlatiladigan
tigellarda qo`laniladi.
Fayansning turkumlanishi va turlari.
Fayans deb, oq va oqish rangdagi, mayda
donador tuzilishga ega bo`lgan va sirlanmagan holda suyuqlik va gazlarni o`zidan
o`tkazib yuboradigan materialga aytiladi. Fayansli xo`jalik buyumlarining tashqi
ko`rinishini yaxshilash va ularni suv o`tkazmasligini ta`minlash maqsadida ular sirtiga
sir tortiladi. Xo`jalik fayansidan tashqari fayansli koshinlar, sanitariya-qurilish
buyumlari va boshqa buyumlar ham ishlab chiqariladi. Fayans massalarining turiga
qarab fayans 3 turga bo`linadi:
1) tuproqli qadimgi fayans, u asosan tuproqdan va maydalangan kuydirilgan
holdagi kremen` yoki kvartsdan olinadi;
2) ohaktoshli yoki yumshoq fayans (o`rta asr fayansi), u tuproq, kuydirilgan
kremen` yoki kvarts va mergeldan, hamda bo`rdan tayyorlanadi.
3) dala shpatili yoki qattiq fayans, u tuproq, kremen` yoki kvarts va dala shpatidan
hosil qilinadi. Ushbu fayans birinchi bor XYIII asr boshida Germaniyada ishlab
chiqarilgan.
Birinchi 2 turga kirgan fayans materiallari yumshoq hisoblanib, ularning g`ovakligi
anchagina, suv yutuvchanligi 19-22% ga teng. Qattiq fayansning esa g`ovakligi kamroq

---

bo`lib, suv yutuvchanligi 9-12% ni tashkil etadi. Fayans chinnidan o`z massa tarkibida
tuproqning miqdori ko`pligi bilan farqlanadi.
Xo`jalik chinni-fayans buyumlarining turkumlanishi. Xo`jalik chinni-fayans
buyumlari quyidagi belgilariga qarab turkumlanadilar: material tarkibi va ishlab
chiqarish texnologiyasiga ko`ra, tavsiya etilishiga ko`ra, shakli va o`lchamlariga ko`ra.
Material tarkibi va ishlab chiqarish texnologiyasiga ko`ra buyumlar chinni, yarim
chinni, suyakli chinni, fayans va sopol buyumlar kabi turlarga bo`linadilar.
Tavsiya etilishga ko`ra buyumlar oshxona, choy ichish, kofe ichish buyumlariga va
badiiy-bezak buyumlariga (guldonlar, vazalar, xaykallar va boshqalar) bo`linadilar.
Buyumlar shakliga ko`ra ichi bo`sh va yassi buyumlarga bo`linadi.
O`lchamlariga ko`ra buyumlar mayda (diametri yoki uzunligi 175 mm gacha va
sig`imi 500 sm
3
gacha), yirik (diametri yoki uzunligi 175 mm dan 250 mm gacha va
sig`imi 500 sm
3
dan 1000 sm
3
gacha), hamda alohida yirik(diametri yoki uzunligi 259
mm dan katta va sig`imi 1000 sm
3
dan yuqori) turlarga bo`linadilar. 
Chinni va fayans materiallarining tarkibi, tuzilishi va xossalari.
Chinni-fayans massalarining tarkibi. An`anaviy qattiq chinni massasining tarkibi
quyidagicha: 50% tuproq komponentlari (asosan kaolin), 25% kaliyli dala shpati, 25%
kvarts qumi. Bunda uning sirti qiyin suyuqlanadigan dala shpatili sir bilan qoplanadi.
Ushbu chinnini kuydirish temperaturasi 1380-1430
o
C, kuygandan keyin uning suv
yutuvchanligi 0,03-0,06% ga teng bo`lib, uning oqligi yuqori darajada, yupqa qatlami
yorug`likni o`tkazadi.
Yumshoq chinnining turlari ko`p. Dala shpatili yumshoq chinnining tarkibida 50-
45% tuproq komponentlari, 32-38% kaliyli dala shpati va 32-25% kvarts bo`ladi. Ushbu
chinni 1300-1320
o
S da kuydiriladi, u oq bo`lib yorug`likni qattiq chinnidan ko`ra
yaxshiroq o`tkazadi, lekin issiqlikka bardoshligi va mustahkamligi kamroq bo`ladi.
Yarim chinni – mustahkamligi yuqori lekin qimmatbaho bo`lmagan material
bo`lib, u keng miqyosda umumiy ovqatlanish muassasalari uchun idish-anjomlar va
sanitariya-texnika buyumlari ishlab chiqarish uchun qo`llaniladi. Yarim chinnining suv
yutuvchanligi 0,5-5% ga teng bo`lib, kuydirish temperaturasi 1230-1280
o
S bo`ladi.
Chet el yarim chinni massalarining tarkibida dala shpatining miqdori 36% gacha etadi,
tuproq komponentlari esa oz bo`ladi. 
Fayans massalarining chinnidan farqi, ularning tarkibida tuproqning miqdori 75-85%
gacha etadi, kuydirish temperaturasi past bo`ladi (950-969
o
S), suv yutuvchanligi 19-20 %
ga teng bo`lib, mustahkamligi katta bo`lmaydi. 19.1-jadvalda eng namunali chinni-fayans
massalarining tarkibi berilgan. 
Evropa keramika sanoatining ish tajribasi shuni ko`rsatadiki, uch-to`rt xil kaolin va
bir necha tuproqlar asosida tuzilgan massalar yaxshi natija-lar beradi. Chunki bu
sharoitda xom-ash`yoning minerologik va kimyoviy tarkibidagi o`zgarishlarning ta`siri
uncha katta bo`lmaydi. Odatda chinni massalari tarkibiga 3% miqdorida birinchi
kuydirish va 5% miqdorida ikkinchi kuydirishda hosil bo`lgan chiqitlar qo`shiladi.
Chinni massalarining shixta tarkibini kimyoviy tarkibda ifodalanganda xar bir
oksidning miqdori haqida so`z yuritish mumkin. Qoniqarli bo`lgan xo`jalik chinnisining
tarkibida (Fe
2
O
3
va TiO
2
) larning miqdori 0,8% dan oshmasligi, SiO
2
: Al
2
O
3
nisbati 3 ga
yaqin, ishqoriy oksidlarning yig`indisi 4,2% dan oshmasligi lozim. Keyingi yillarda

---

fayans buyumlarining tarkibiga turli sanoat chiqindilari, ko`pincha shisha chiqitlari yoki
shlaklar kiritilayapti.
1-jadval 
Namunali chinni–fayans massalarining tarkibi
Massa
Tarkibi
Kuydirish 
temperaturasi, 
o
S
Tupro
q 
modd
asi
Kva
rts
Dal
a 
shp
ati
Ohak, 
dolomit
, suyak 
kuli, 
tal`k
Birinchi 
Ik-
kinchi
Qattiq 
an`anaviy 
chinni
50
25
25
850-900
1380-
1430
Elektrotex-
nika chinnisi
40-50
22-
40
20-
28
1320
Xo`jalik 
chinnisi
47-52
12-
35
18-
25
900-
1010
1320-
1380
Kimyoviy 
chinni
60-68
10-
15
17-
30
900-
1040
1410
Yumshoq 
chinni
25-35
10-
45
30-
55
900-
1010
1200
Yarim chinni
20-55
22-
28
9-
30
1230-
1280
1100-
1120
Nafis tosh 
buyumlari
50-58
25-
26
17-
25
0,5-2
900-
1040
1120
Dala shpatili 
fayans
40-60
30-
50
3-8
1230-
1280
1000-
1120
Sopol
35-40
30-
40
-
20-35
950-
1050
880-
1060
Qattiq chinnidan yumshoq chinniga o`tish bilan massalarning kislotalik koeffitsienti
ortib boradi. Qattiq chinnida bu ko`rsatkich 1,1 - 1,3 bo`lsa, yumshoq chinnida esa 1,68-
1,75 ga teng. Ko`pincha xo`jalik chinnisi massalarining kislotalik koeffitsienti ularning
o`rtasida bo`ladi, uning ortib ketishi chinnining o`tga bo`lgan bardoshligi kamaytirib,
uning mo`rtligini oshiradi.
Chinni materiallarining tuzilishi va fazalar bo`yicha tarkibi. To`liq va normal
xolda pishirilgan chinnining tuzilishi quyidagicha ta`riflanadi: kvarts donachalarining

---

miqdori 8-12% bo`lib, ular yaxshigina yumshab eriy boshlagan, o`lchamlari 12 - 30
mkm, donalari chetida 2 - 3 mkm ga teng bo`lgan erigan xoshiya sifat qavat hosil bo`ladi.
Dala shpati donalari erib, o`z kiyofalarini yo`qotadilar, ularda uzunligi 2 dan 6 gacha va
eng maksimal tarzda 10-12 mkm ga teng bo`lgan mullitning ignasimon kristallari
to`planadilar. Strukturadagi g`ovaklar yopiq bo`lib, dumaloq shaklga ega bo`ladi,
diametri 10 mkm ga teng bo`lib, ularning miqdori 5% dan oshmaydi. Birlamchi
mullitning kristallari massada barobar taqsimlanadi, ularning o`lchami 2-4 mkm, ba`zida
6 mkm gacha etadi. Shisha - mullit qismning umumiy miqdori 72-78% ga etadi, uning
nur sindirish ko`rsatkichi 1,501-1,504 ga teng. 
Suyakli chinnining tarkibida anortit hamda kal`tsiy ortofosfat ya`ni viklokit hosil
bo`ladi, shisha fazasini esa mikroklin vujudga keltiradi. Fayansda degidratlangan tuproq
moddasi va kaolin, tuproq va kvarts asosida hosil bo`lgan suyultma yordamida bir-biri
bilan qotishib bog`lanib turadi.