12 – mavzu: Media tilida adabiy me'YoRI. Nutqiy xatoliklar tipologiyasi reJA

12 – MAVZU: MeDIA TILIDA ADABIY Me'YoRI. NUTQIY XATOLIKLAR TIPOLOGIYaSI


ReJA:

1. Media tilida nutq madaniyati.

2. Adabiy me'yor.
3.Nutq sifatlari
4. Media tilida xatoliklar tipologiyasi

Xato – so‘z, so‘z birikmasi va gaplarni qo‘llashda umumiy tavsiya etilgan adabiy nutq me'yorlaridan chekinishdir. Rus tilshunos olimi L.V. Shcherba: “Agar hamma har xil yozsa, biz bir-birimizni tushunmay qolishimiz aniq. Savodsiz yozish bu – odamlarning vaqtini o‘g‘irlash demakdir. To‘g‘ri shakllangan jamiyatda bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi”, – degan edi¹.

Mazkur qoidalar til qonuniyatlari va ba'zi shartli kelishuvlar ta'sirida tarixan shakllanib, alohida shakl, so‘z va jami ifodalarning tuzilishi, talaffuziga tegishli bo‘ladi. Shartli kelishuvlar kelib chiqishiga ko‘ra sistemali qonuniyatga bo‘ysunadi, ekstralingvistik, tarixiy-madaniy, siyosiy, g‘oyaviy fikrlardan iborat tilning sistemali tarkibiga kiritilgan tuzatishlar bilan to‘ldiriladi.
Xatolar va ularning turlariga oid yozilgan adabiyotlarni o‘rganib chiqish davomida ularning turlicha tasniflash hollari kuzatildi. Biroq shularning ichida V.I.Kapinos taklif etgan xatolar tasnifi ko‘pchilik tomonidan tan olindi. Unga ko‘ra xatolar grammatik va nutqiy xatolar toifasiga bo‘linadi. Bunday munosabat maktab amaliyotida ham ommalashagan.
Nutqning grammatik jihatdan to‘g‘ri qurish, ya'ni so‘z yasash, so‘z o‘zgartirish, so‘z birikmalari va gaplardagi to‘g‘ri grammatik bog‘lanishlarning buzilishi grammatik xatolar sifatida tan olinadi.
Nutqiy xatolar, grammatik xatolardan farqli o‘laroq, til birliklarining tarkibi yoki tuzilishida emas, balki ularni qo‘llashda, aniqroq aytganda, ko‘proq to‘g‘ri tuzilgan so‘z va so‘z birikmalarini noto‘g‘ri, noo‘rin, nojo‘ya qo‘llashda kuzatiladi
Media matnida quyidagi xatoliklarni kuzatish mumkin.
Orfografik me'yor yozma nutqda amal qilib, so‘zlarning o‘zagi, suffikslari, qo‘shimchalarining, ular qanday talaffuz etilishidan qat'i nazar, to‘g‘ri yozilishini, so‘z va ularning qismlarining me'yoriy holda qo‘shib yoki ajratib yozilishini, atoqli otlar va mustaqil gaplarni ajratib turishda bosh harflar bilan yozilishini tartib-qoidaga, me'yorga solib turish vazifasini bajaradi. Orfografik me'yor buzilishi yozuvchi biron-bir tovushni yozuvda aks ettirishda muayyan til grafikasini noo‘rin, xato ishlatganda sodir bo‘ladi.
Punktuatsion me'yor yozma adabiy nutqqa xos bo‘lib, tinish belgilarini ishlatishning butun sistemasi va usullarini qamrab oladi. Har bir tinish belgisi o‘z nomiga va vazifasiga ega, tinish belgilarisiz gapni tushunish qiyinchilik tug‘diradi. Agar gapda punktuatsion me'yor talablari buzilsa, jumla o‘z ma'nosini va ritmik-melodik xususiyatini yo‘qotadi. Adabiy tilning punktuatsion me'yori yozuv shaklining rivojlanish qonuniyatlari va adabiy tilning sintaktik-stilistik qurilishining qay darajada ishlab chiqilganiga qarab belgilanadi.
Orfoepik me'yor radio va televidenie uchun xos bo‘lsa, orfografik me'yor gazeta matni uchun xos.
Ko‘p hollarda gazeta sahifalarida imloviy xatolarni kuzatish mumkin. Buni texnik xato deb ham hisoblashadi. Lekin bu noto‘g‘ri.
“...G. Abdurax(h)monov,... kabi ijodkorlarning...” (“Hurriyat”); “Mah(x)fiy xato” (“Ma'rifat”.); “May oyining u(o‘)rtalarida do‘stlarimiz bilan baliq ovlagi(a)ni chiqqan edik” (“Xalq so‘zi”.). “Nimaga(ni) tushunganimizni (,) albatta (,) so‘rar edilar” (“XXI ASR”); “.. Shve(y)sariya va Gretsiya ... ”; “... ta(q)dirlandilar... ko‘rgazmaning baxtli ishtirokchilar(i)dan biri” (“Sog‘lom avlod”. 11.04.07); “.. ayrimlarida kamar yoki xipvchin, tarsaki yoki musht bilan tarbiya beradilar” (“XXI ASR”.); “Oila ta(ye)bratishga tayyor...” (“Turkiston”..);
“...farzandlarini ranjitadi..Bu odat tusiga...” (“XXI ASR”.); Ikkita nuqta qo‘yilgan. “Nimaga(ni) tushunganimizni (,) albatta (,) so‘rar edilar” (“XXI ASR”.); “dadam bizlarni, onamizni hyech uri(u)shmaganlar” (“XXI ASR”.).
Bosma matnlarda so‘zdagi harflarning o‘rnini almashtirish tipik xato hisoblanadi. Masalan, “... ekoturizmning rvio(iv)jlanishiga...” (“Mohiyat”). . Matndagi yozma va texnik xatolardan biri bo‘g‘in ko‘chirishdir. Bo‘g‘in ko‘chirishdagi xatoliklar gazetada ko‘p uchraydi. Masalan: “Xususiylash-tirish to‘g‘risida balan-dparvoz bayonot va gaplar aytilmoqda” (“Turkiston”); “Dilnoza De-hqonova badiiy o‘qish bo‘yicha ...” (“Turkiston”); “...-dey- ishadi” (“Turkiston”.); “ ...qurg‘-oqchiliklar...” (“Turkiston”); “... du-nyodagi”, “...yuri-tayotgan” (“Mohiyat”).
Ko‘pchilik holda harf tushib qolishi yoki ortiqcha harf yozilish hollarini kuzatish mumkin:
“Kelin- kuyovlar bu yerga ulug‘lardan baxt – najot tilab kelgan(i)ga emas o‘zlarini birovl (a) rga ko‘rgazma qilayotganga o‘xshaydi” (“Xurriyat”). Bu misolda i ortiqcha, a tushib qolgan. “...talabalar haraakat qoshida...” (“Turkiston”); “... ishlaganniki, izlagan(-)iki bo‘lib qoldi” (“Mohiyat”). “Bu vaqtga kelib imperator juda qariyb qolgandi” (“Mohiyat”.).
Belgilarni noto‘g‘ri ishlatish. “Azizning xobbiysi, eng qizig‘i – sartaroshlik ekan”. (“Vatanparvar”). Bu misolda imloviy xato sintaktik xatolikni keltirib chiqargan.
Noo‘rin nuqta qo‘yish: “XXI Qishki Olimpiada O‘yinlarining. Tantanali yopilishi” (“Vatanparvar”.).
So‘zlarni ajratib yozish: “Inter Futbol...”(“Vatanparvar”).
So‘zda harf almashishi va harf tushib qolishi: “Kapkirning hayajonli ovozi devordan osha ketdi va bu xushxabar bir zumda hammaga eshitildi”. (“Turkiston”.); kapkir so‘zi o‘rniga kampir bo‘lishi kerak. “Shundan keyin Botirni hyech kim ko‘rmadi, u issiz yo‘qolgan edi” (“Turkiston”); “Buqog‘(q) kasalligining...” (“Mohiyat”.); “Qaerda dam o(l)moqchi...” (“XXI ASR”). Bu misollarda harfning noto‘g‘ri qo‘llanilgani fonetik xatoni keltirib chiqargan.
Imlo qoidalari qat'iy reglamentga ega. Tilshunoslar savodsizlikka qarshi kurashishga ijtimoiy muammo sifatida qaraydi. Imloviy xatoliklar haqida gap ketganda bu yerda gazeta tili nazarda tutilmoqda.
Imlo qoidalari qat'iy reglamentga ega. Tilshunoslar savodsizlikka qarshi kurashishga ijtimoiy muammo sifatida qaraydi. Imloviy xatoliklar haqida gap ketganda bu yerda gazeta tili nazarda tutilmoqda.