12- §. Elektromagnit induksiya hádiysesi. Faradey tájiriybeleri

5. Íssılıq nurlanıw nızamlarınıń isletiliwi: Íssılıq nurlanıw nızamlarına tiykarlanǵan halda joqarı temperaturalardı ólshew usılları optikalıq pirometriya dep ataladı. Sol maqsette qollanılatuǵın apparatlardı bolsa optikalıq pirometrler dep ataladı. Bunday pirometrlerge radiatsion, ayqınlıq hám reńli pirometrleri kiredi. Bul eki usıldan tısqarı vinning jılısıw nızamınan paydalanıp, nurlanatuǵın deneniń temperaturasın anıqlaw da múmkin. Onıń ushın dene nur shıǵarıw qábiletiniń spektral xarakteristikasın ólshew hám arnawlı bir spektr ushın ni anıqlaw kerek. bolsa dene temperaturası menen munasábet arqalı baylanısqan. Bul usıl menen anıqlanǵan Quyash temperaturası shama menen 6000 K ga teń. Sonı atap ótiw kerek, temperaturanı ólshewde qollanılatuǵın basqa apparat (termometr, termopara) larga salıstırǵanda pirometrlerdiń ábzallıq tárepleri ámeldegi: pirometrler járdeminde júdá joqarı temperaturalardı, sonıń menen birge, gúzetshinen júdá alıs jaylasqan dene (mısalı, astronomık ob'yekt) larning temperaturaların da ólshew múmkin.

Radiatsion pirometrler: Radiatsion pirometrdiń sxematik kshrinishi 13. 9 -suwretde kórsetilgen.

13.9-súwret.

Ásbap nurlandırǵıshqa sonday tuwırlanadı, nurlanıp atırǵan maydannıń obiektiv berip atırǵan ayqın suwreti nurlanıwdı qabıllaǵısh ni tolıq qoplaydigan bolsın. Bunı okulyar járdeminde qadaǵalaw etiledi. Qabıllaǵısh retinde ádetde terma ústin qollanıladı. galvanometr strelkasınıń iyiwine qaray nurlangichning temperaturası haqqında oylaw múmkin.

Eger nurlangichning suwreti qabıllaǵıshnı tolıq orasa, qabıllaǵıshqa túsip atırǵan energiya aǵımı nurlangichgacha bolǵan aralıqqa bogg'liq bolmaǵan halda (bul aralıq pirometr obiektivining fokus aralıǵına salıstırǵanda ádewir ulken bolıwı kerek), nurlangichning energiyalıq ayqınlıǵına proporsional boladı. ayqınlıq absolyut qara dene ushın temperatura menen tómendegi munasábet arqalı baylanısqan: .

Qara bolmaǵan deneler ushın radiatsion pirometr haqıyqıy temperaturanı kórsetpeydi.

Ayqınlıq pirometrleri: Temperaturanı ólshewdiń eń kóp tarqalǵan metodı jaqtılıq taratıwshı dene spektrining belgilengen qısqa bólegindegi nurlanıwın absolyut qara dene spektrining sol bólegindegi nurlanıwı menen salıstırıwlaw bolıp tabıladı. Ádetde spektrdiń átirapında yotuvchi qızıl bóleginen paydalanıladı. Talshıǵı kórinbeytuǵın pirometr dep atalıwshı ayqınlıq pirometriniń sxeması 13. 10 -suwretde suwretlengen. lampanıń yarım sheńber formasındaǵı talshıǵı ásbap oǵına perpendikulyar tegislikte jatadı. obiektiv tekserilip atırǵan nurlanatuǵın sirtning sol tegisliktegi suwretin payda etip beredi. jaqtılıq filtri okulyarǵa tek 0,66 mkm átirapındaǵı tolqın uzınlıǵına iye bolǵan qızıl nurlardı ótkerip beredi. R reostat járdeminde tolaning ayqınlıǵı nurlangich suwretiniń ayqınlıǵı menen birdey bolaman degenge shekem qızdırıladı hám okulyar arqalı gúzetip buǵan eriwiladi (sol waqıtta talshıq «kórinbeydi», yaǵnıy talshıq suwret fonında ajıratıp bolmaytuǵın halǵa keledi). Ásbap aldınan absolyut qara denege salıstırǵanda dárejelengen bolıp, galvanometr G shkalası bólimleriniń tuwrısına temperaturanıń tiyisli bahaları kórsetilib qoyılǵan boladı.

Jaqtılıq derekleri: Jaqtılıq deregi retinde isletiletuǵın qozlanǵan deneniń temperaturası qansha joqarı bulsa, onıń paydası sonsha úlken boladı. Haqıyqattan da temperatura orta barǵan sayın nurlantirilayotgan ulıwma quwat tez artıpǵana qalmay, bálki spektrning kórinetuǵın bólegine tuwrı keliwshi nur energiyasınıń salıstırmalı úlesi de artıp baradı. Stefan-Boltsman nızamına muwapıq qara deneniń ulıwma intensivligi temperaturanıń tórtinshi dárejesine proporsional túrde orta baradı. Lekin spektrning qısqa tolqınlı bólimleri intensivligi ásirese onsha joqarı bolmaǵan temperaturalarda talay tez ósedi. Mısalı, platinaning kórinetuǵın spektri ulıwma energiyası qızıl qozlanıw temperaturası qasında temperaturanıń otızinchi dárejesine proporsional túrde artadı hám hátte aq qozlanıw qasında temperaturanıń on tórtinshi dárejesine proporsional boladı. Qara deneniń temperaturası 1800 den 1875 K ge shekem, yaǵnıy tek 4% ózgerganida sarı nurlar intensivligi eki ese artadı.

13. 1-keste túrli tipdagi qozlanba lampalardıń normal janıw rejiminde jaqtılıq beriw qábileti tuwrısında payda etedi. Jaqtılıq beriw qábiletiniń ólshewi retinde lampa jiberip atırǵan tolıq jaqtılıq aǵımınıń (lyumen esabında) lampanı támiyinlewge sarplanatuǵın tolıq quwatqa (vatt esabında) qatnası alınǵan. Lampalardıń xızmet múddeti - 1000 saat.

13. 1-keste Túrli tipdagi lampalardıń jaqtılıq beriw qábileti

Lampanıń túri	Jaqtılıq beriw, lm/Vt	f.j.k., %	Haqıyqıy temperatura, K	Rang temperatura, K	Ayqınlıq, 10^4 kd/m^2
50 Vt, kómir talalı vakkum lampa	2,5		2095	2130	50 átirapında
50 Vt, volfram talali vakkum lampa	10	1,6	2400	2505	150 – 200
50 Vt, gaz toltırılǵan volfram talali vakkum lampa	10		2685	2670	500 átirapında
500 Vt, sol lampalar	17,5	2	2900	2880	1000 átirapında
2000 Vt, sol lampalar	21,2	3,5	3020	3000	1300 – 1500

Kesteden ayqın boladı, tolaning jaqtılıq beriw qábileti tolaning reń temperaturası hám ol menen baylanısqan haqıyqıy tempepaturasi kóterilgen sayin orta baradı. Temperaturanı kóteriw ushın lampanıń (gaz toldırilganlari) túri, talshıq statyası hám lampanıń ólshemleri ózgertiriledi, sebebi lampanıń quwatı artpaqtası menen sovitishga ketetuǵın sarp etiw salıstırǵanda azayadı. Temperatura eliriwi menen uyqas túrde lampa tolasining ayqınlıǵı da artıp baradı.