11-mavzu: Rus psixologiyasida shaxsga yondashuvlar Reja

Taniqli AQSH psixologi G.Ollportning fikricha, shaxs «ichki tizim», «dinamik 
qurilma», «Men», «qandaydir metapsixologik Men» o’zida oldindan maqsad va 
dispozitsiyani aks ettiruvchi, inson tafakkuri va xulq-atvorida mutanosib ravishda 
qaror toptiruvchi jonzotdir». Xuddi shu boisdan shaxsning sinfiy-tarixiy jihatdan 
yaqqol baholanishi ochilmay qoladi, ijtimoiy tahlil o’rnini psixologik talqin 
egallaydi chamamda. 
Psixologlardan T.Parsons, G.Mid va boshqalar «shaxsning rolli tuzilishi» nomli 
kontseptsiyani ishlab chikib, odamningyaxlit subyektiv dunyosini, uning psixologik 
qiyofasini diqqat markazidan, idrok maydonidan chetda qoldiradilar
. 
Shunga qaramasdan, rus faylasuflari va psixologlari shaxsning strukturasiga 
biryoklama yondashishga barham berishga intildilar, uning jamiyatda bajaradigan roli ni 
adolatli baholab, ijtimoiy, ijtimoiy-psixologik, psixologik tizimlarda rolningturli 
kontekstda maqsadga muvofiq bajarilishini ko’rsatib o’tdilar. Bu kontekstdagi asosiy 
yoki bosh muammo rollarni internalizatsiyalash-ning yaqqol psixologik mexanizmlari, 
ular bilan bog’liqbo’lgan nor-malari, rollar o’rtasidagi psixologik farqlar, shaxs 
tuzilishida mustahkam joy olgan, unga nisbatan tashqi omillar; qo’zg’atuvchilar tarzida 
saklanuvchilar hisoblanadi. 
Chet el psixologiyasida olimlar diqqatini keyingi yillarda shaxs modelining 
psixologik omillari tortmoqda, ularning asosiy variantlari PAyzenk, R.Kettell 
kontseptsiyalari bilan bevosita bog’liqdir
. Mazkur kontseptsiyalar ko’p yoki oz 
miqdordagi «omillar» (Ayzenkda ular 2—3 ta, Kettellda esa 20 tadan ziyod)ga 
asoslangan bo’lib, ular muayyan darajada umumlashgan individuallikning yoki 
shaxsqiyofasini ifodalovchi, psixologik xususiyatlarni aks ettiruvchi ruhiy tizimny qayd 
qilishga suyanadi. Ammo tub ma’nodagi shaxsning psixologik kontseptsiyasi ham 
individuallik qiyofalarini haqiqiy ijtimoiy-psixologik mohiyatini ochish imkoniyatiga 
ega emas, chunki xususiyatlarning qonuniy ravishdagi o’zaro aloqalari tavsif qilinmay 
qolingan. 
Ta’kidlangan paradoks sistemasi yondashuv pozitsiyasi orqali izohlanishi mumkin, 
lekin yaxlit tizimning tavsifisiz ayrim komponentlarning mazmundor tasnifini amayaga 
oshirish imkoniyati yo’q. Darhaqiqat shuning uchun «insonning ijgimoiy-psixologik 
xususi-yatlari yoki alohida psixologik tizimdan, kelib chiqqan holda maj-mua» deb 
atashga suyanib ish yuritish orqapi hech qanday «shaxs tuzili-shi»ni yaratib bo’lmaydi. 
Shaxsning dinamik tuzilishidagi modellari rus psixologlari taxmin qilgan 
qiyinchiliklarning oldini olish mazmunida ifodalangan.