Xaliqaraliq qa’wipsizlik huqiqi

Xaliqaraliq qa’wipsizlik huqiqi

Reje

Kirisiw

Tiykarg’i

1. 
   Kollektiv qawipsizlik
   
2. 
   Kurolsizlanish, kurolli kúshler hám kurol-yaroglarni kiskartirish
   
3. 
   Xalkaro XUKUK hám yadro kurolini sheklew. Konventsiyalar
   

Juwmaqlaw

Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Xaliqara huqukning keń mikyosda tınıshlıq hám qawipsizlik tizi- mining quram tabıwında roli, sońı nátiyjede, eki áhmiyetliwazıypanı xal etiwge karatiladi:- jaxon xamjamiyati ixtiyorida ámeldegi bulgan tınıshlıqtı saklash mexanizmi jáne de nátiyjeli islewin támiyinlew, ámel- dagi norma l ar saloxiyatidan múmkin qayǵı-uwayım tulik paydalanıw, ámeldegi xalkaro xukukiy tártipotni bekkemlew;- jańa xalkaro XUKUKIY minnetlemeler hám normalarni jumıs-erin chikish. Birinshi wazıypanı xal etiw XUKUK ámeliyatı, ekinshi wazıypanı xal etiw - xalkaro XUKUK dóretiwshiligi processlerimenen boglik- Xalkaro qawipsizlik xukuki - xalkaro xukukning tiykarǵı principlerıge sáykes keletuǵın, tınıshlıq hám mámleketlikler tárepinen Kullanayotgan agressiya háreketleri xamda xalklarning tınıshlı - gi hám qawipsizligine qáwip salıp atırǵan xolatlarga karshi kollektivháreketlerdi támiyinlewge karatilgan XUKUKIY qural hám usıllar kompleksi. Pútkil insaniyat tariyxı dawamında adamlar mudami tınıshlıqtı árman kilgan. Kuplab ullı oyshıllar uz dóretpelerin sol máselege bagishlashgan. Lekin jalpı tınıshlıqtı támiyinlew imko- niyeti fakat biziń dáwirimizge kelip tugildi. Ilgeri mámleketlikler uz qawipsizligin mustakil yamasa sheklengen ittifoklar yorda- mida támiyinlewge háreket kilardi. Búgingi kúnde tınıshlıq hámqawipsizlik máselesine dúnya mikyosida támiyinleniwi kerekbulgan másele retinde k, aralmovda. Sunggi un jıllıqlar na- fakat yadro urısında, bálki kurollanish báygesinde xam yutib chikish múmkin emesligin kursatdi. Qawipsizlikti támiyinlew-dıń boshka quralları zárúrligi ayan buldi. Xar bir mámleket qawipsizligi boshkalarning qawipsizligine bogliv bolıp tabıladı. Jaxon bulinmas bolıp tabıladı. Bul bolsa mámleketlerden keń mikyosda hám aktiv xamkorlik etiwdi takozo etedi. Bul háreketler arnawlı bir ǵárejet- larni xam talap etedi. Ilgeri kurollanishga yunaltirilgan mablaglarni qorǵaw maksadida isletiw hám umum tınıshlıqtı támiyinlew ushın zárúr dárejegeshe kemeytiw zaman talabına aylanadı. Xalk;aro qawipsizlik xukukining qáliplesiwine 1917 jılda Kabul kilingan Tınıshlıq tugrisidagi dekret hám Milletler Li- gasi úlken ules kushdi. Atap aytqanda, Milletler Ligası sheńberinde eki táreplama hám gruppa bulib shártnamalar dúziw yuli menen qawipsizlikti támiyinlewge háreket kilindi. Bul iskerlik muvaffakiyat kozonmagan bulsa-de, lekin xalkaro qawipsizlik xukukining payda bolıwında úlken axamiyatga iye buldi. Gitlerchilarga karshi koalitsiyaning tájiriybesi mámleketlikler birgelikte agressorni maglub etiw jáne onı juwapkerlikke tar- tishga kodir ekenligin tastıyıqladı. Bul olardıń urıstan keyin tınıshlıq hám qawipsizlikti támiyinlewge kodir ekenligine isenim uygotdi. Tınıshlıq hám qawipsizlik kontseptsiyası BMT Ustavida mu- jassamlashdi. Lekin onı ámelge asırıwǵa “sovuk urıs” xala-kit berdi. 1975 jıl Evropada Qawipsizlik hám xamkorlik Kenga-

shida áhmiyetli karorlar kabul kilindi. 1986 jıl sobik SSSR jalpı xalkaro qawipsizlik kontseptsiyasın usınıs kildi. Onıń koida- lari BMT tárepinen 1986 jıl hám keyingi jıllardaǵı jalpı xalkaro tınıshlıq hám qawipsizlik sistemasına bagishlangan rezolyutsiya- larda kullab-kuvvatlandi. Xalkaro qawipsizlik xukukining tiykarǵı maksad hám princip- lari, áyne vaktda, xalkaro xukukning maksad hám principlerı xam bolıp tabıladı. Bul usı tarmaqtıń xalkaro xukuk sistemasındaǵı urni- ni xarakteristikalaydı. BMT Ustavi xalkaro qawipsizlik xukukining tiykarǵı hújjeti bulib, onıń bas maksadi xalkaro tınıshlıq hám qawipsizlikti saklashdan ibarat ekenligi kayd etilgen. Sonıń - dek, bul maksadga erisiw yullari xam kursatilgan. Bular : tınıshlıqqa karshi qáwiptiń aldın alıw jáne onı saplastırıw, agressiya háreketlerin yamasa tınıshlıqtı buzıwshi boshka háreket- larni tuxtatish ushın nátiyjeli sharalar kurish, xalkaro daw - lar yamasa tınıshlıqtıń aynıwına alıp keliwi múmkin bulgan Xolatlarni tınısh yul menen tártipke salıw. X, ozirgi zaman xalkaro qawipsizlik xukukining yuridikalıq negi- zini kúsh kullamaslik, dawlardı tınısh yul menen xal etiw principi, kurolsizlanish principi sıyaqlı tiykarǵı principler quraydı. Usı principler tiykarın quraytuǵın normativ karorlarni bekkemlew formaları xar qıylı:- xalkaro shártnama (mısalı, 1985 jıl Evropada isenim, qawipsizlik hám kurolsizlanish ilajları buyicha Stokgol'm konferenciyasında sobik Sovet Ittifoki bir-birine karshi Áskeriy kúsh kullamaslik hám tınıshlıq munasábetlerin saklash tugrisidagi Shártnamanıń tiykarǵı koidalarini usınıs kildi);- mámleketlikleraro konferenciyalardıń juwmaqlawshı hújjetleri (mısalı, 1975 jıl Juwmaqlawshı hújjet);- xalkaro shólkemlerdiń normalarni belgilew tugrisidagi karorlari (mısalı, BMTning 1987 jıl 18 noyabr degi Kúsh isle- tıs menen k$fkitish yamasa onı xalkaro munasábetlerde kullash principinen waz keshiwdiń natiyjeliligin asırıw tugrisidagiDeklaratsiyası ). Xalkaro qawipsizlik xukukining arnawlı principlerı xam normativ ózgeshelikke iye. Olar arasında teń qawipsizlik, mámleketliklerqawipsizligine zálel jetkizbewlik principlerı ayrıqsha urın egal- laydi. Teń qawipsizlik principi, yuridikalıq mániste, barlıq mámleketlikler uz qawipsizligin támiyinlewde teń xukukli bolıp tabıladı, degen mánisti ańlatadı. Bul principti ámelge asırıw ushın BMT Us- tavi mámleketlikler moynına tınıshlıqtı saklashda BMTga yakindan járdem beriw minnetlemein júkleydi. Xalkaro xukukka xalkaro mikyosda qawipsizlikti támiyinlew-dıń júdá kup quralları málim. Oǵan kuyidagilar kiredi:- kollektiv (universal hám regional) qawipsizlik;- kurolsizlanish;- dawlardı tınısh yul menen xal etiw quralları ;- xalkaro keskinlikti kemeytiw hám kurolsizlanish poy- gasiga barxam beriw ilajları ;- yadro urısınıń aldın alıw ilajları ;

- kushilmaslik hám betaraflik;

- agressiya háreketleri, tınıshlıqtıń aynıwı hám tınıshlıq -

ka karshi qáwiplerdiń aldın alıw ilajları ;

- uzını qorǵaw etiw;

- xalkaro shólkem iskerligi;

- arnawlı bir aymaqlardı neytralizatsiya hám demilitarizatsiya

etiw, sırt el áskeriy bazaların tamamlaw ;

- jer kurrasining túrli mintakalarida tınıshlıq zonaların

shólkemlestiriw;

- mámleketlikler urtasida isenimdi mustaxdamlash ilajları.

Sanap utilganlarning kópshiligi xalkaro qawipsizlikti tınısh yul menen támiyinlewge karatilgan, lekin olardıń ayırımla - ri konuniy yul menen kúsh kullash múmkinshiligin názerde tutadı (mısalı, tınıshlıqqa qáwip tugilgan, tınıshlıq buzılǵan, agressiya Háreketleri ruy bergen qallarda BMT Qawipsizlik Keńesi qararına kura, uzını qorǵaw etiw). Xalkaro qawipsizlikti támiyinlewdiń yukorida sanap utilgan quralları arasında dast- labki ushewi áhmiyetli U]ein iyeleydi. Kurol-yaroglarni kamay- tirish xalkaro qawipsizlikti támiyinlewdiń bas faktorı bolıp tabıladı. Bul ilaj fakat xalkaro shártnamalar tiykarında ámelge asırılıwı múmkin. Xalkaro qawipsizlik sisteması — xalkaro qawipsizlikti sak- lashni támiyinleytuǵın qurallar (xukukiy normalar, organ - lar) kompleksi. Házirgi zaman qawipsizlik sisteması keń kamrovli- bolıp tabıladı. Ol nafakat áskeriy hám siyasiy tarawlardı, bálki iktisodiy, ekologiyalıq, gumanitar hám tuwrısıda, xukukiy máselelerdi xamkamrab aladı. Xalkaro munasábetler hám mámleketlerde demokratiyam ayrıqsha axamiyat beriledi. Profilaktikalıq (preventiv) diplomatiya birinshi urınǵa chikadi. Waqıyalardı aldın alıw, tınıshlıq hám qawipsizlikke bolatuǵın qawiplerdi saplastırıw tınıshlıqtı támiyinlewdiń eń nátiyjeli yuli bolıp tabıladı. Onıń eki jixati farklanadi:

- birinshisi, kollektiv ilajlar - keń xalkaro xamkorlik;

- ekinshisi, tınıshlıqqa karshi qáwiptiń aldın alıw hám xalkaro dawlardı tınısh