11-mavzu: Rus psixologiyasida shaxsga yondashuvlar Reja

B.G.Ananev 
tomonidan strukturaviy kontseptsiyaning bir tajri-basi sifatida qaraladi. Bu 
voqelik «hodisalarni bir qator jabha-lari bilan to’ldirishga intilish 
psixofiziologik xususiyat kasb etib, psixik jarayonlar uchun dastlabki 
materiallarni to’plash imkoniyatini (idrok, tafakkur, emotsiya, iroda) 
beradi». Uning fikricha, dastlabki materiallar, bir tomondan, psixik 
funktsiyalar (sensor, mnemik), xulqning, ikkinchi tomondan, elementar 
motivlari (Ehtiyoj, ustanovka) hisoblanadi
. Olimning mulohazasicha, bu 
qo’shimchalar «genetik ma’no kasb etib, fiziologiyadan miya mexanizmlarini 
umumpsixologik va neyrogumoral regulyatorlarini qamrab olish psixologiyaga 
o’tishga imkon beradi». Lekin ushbu strukturaviy yondashuvning maxsus 
psixologik deb qarashdan qat’i nazar, hozirgi zamon sintetik insonshunosligi uchun 
umumiy ahamiyatli jihatni yuksaklikka ko’tarishga qodir emas. 
Yuqorida ta’kidlab o’tilgan psixik hodisalarning turli ko’rinishlarini 
fenomenlarga ajratishning qonuniyligi bo’yicha bahs yuritmasdan turib, jumladan 
jarayonlarga, holatlarga, xususiyatlarga bo’linishdan ko’z yumib, ushbu 
kategoriyalar, ularning turlicha talqi-ni shaxs strukturasining tarkibiy qismlariga 
tenglashtirish mumkin emasligini kayd etish zarur. Chunki ular sof psixologik 
asnoda vaqt va fazo o’lchami bo’yicha aniqdikka ega emasdirlar. Shuning uchun 
B.G.Ananev tomonidan kiritilgan ilmiy qo’shimchalar umumpsixologik vaziyatni 

---

keskin o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lmasada, uning ayrim tomonlarini 
to’ldirishga ega. 
Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi muhim qiyinchiliklarning eng 
asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida yorqin namoyon bo’ladi, ular 
«shaxsning tuzilishiga ko’ra, substantsional va ideal, irqiy va egallaganlik, ijtimoiy 
va psixologik, somatik va psixologik tomonlariga ega» (V.M.Banshikov). Mu-
lohazadan ko’rinib turibdiki, bunda shaxsning «substantsional tomoni»ni irsiy, 
turmushda egallaganlik, somatik jabhalar bilan taqqoslaganda mustaqil 
strukturaviy tarkib sifatida alohida reallikka ega emas. Bunday talqin biron-bir 
psixologik hodisani turlicha nuqtai nazardan izoxdash bilan bog’liqbo’lib, 
yakkahol, ya’ni individual voqelik (reallik) ustida ran borayotganligini bildiradi. 
Psixologiya fanida qo’llanilib kelinayotgan va nisbatan barqarorlashgan shaxsni 
yo’nalganlikka, temperamentga, xarakter va qobiliyatlarga bo’lish yetarli darajada keskin 
e’tirozlarga sabab bo’layotgani yo’q. SHuning uchun ko’pgina psixologlar umumiy 
tizimning maj-muasini tashkil qiluvchi murakkab xususiyatlarning tuzilishi sifatida 
qaraydilar va shaxsning yaxlit tavsifini ifodalaydi, deb tu-shunadilar. A.G.Kovalevning 
fikricha, temperament tabiiy (irsiy) xususiyatlarning tizimini bildirib keladi, yo’nalganlik 
- ehtiyoj, qiziqish, ideallar tizimi, qobiliyatlar — intellektual, irodaviy va emotsional 
xislatlar ansambli, xarakter — xulq-atvor usullarining va munosabatlarining sintezidir. 
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, shaxsning murakkab tuzilishga ega bo’lgan ko’p 
qirrali xususiyatlari, fazilatlari, xislatla-ri o’zaro bir-birlarining ichiga singib ketganligi 
natijasida tabiiy, emotsional ehtiyojlar, munosabatlar, xulq-atvor usullari to’g’risidagi 
mulohazalar umumlashmalar umumlashmasidir. CHunki qiziqishlar va ideallarni 
intellektual, 
emotsional, 
irodaviy 
xususiyatla-risiz 
tasavvur 
qilish 
mumkin 
bo’lmaganiday, munosabatlar va xulq-atvor usullari ham alohida hukm surishi 
g’ayritabiiy holatdir.