11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati

11.5-rasm. Monopolist foydasi
 
Iste’molchilar nuqtai nazaridan, bu yuqori narxlar monopolist uchun noqulaylik 
qiladi. Shu bilan birga, monopolist narxlarni ko’tarish orqali foyda ko’radi. Firma 
egalarining nuqtai nazaridan, yuqori narxlar monopolist uchun juda qulaydir. Bu firmaning 
foydasi butun jamiyat nuqtai nazaridan iste’molchilarga yuklatilgan harajatlarni oshirib, 
foydani maksimallashtirish maqsadga muvofiqdir. Monopoliya o’z tabiatiga ko’ra ishlab 
chiqarishda turg’unlik paydo qiladi, chunki monopolist mavqega tayanib, sarflarni 
kamaytirmay foyda ko’rish, raqobatning yo’qligi yoki zaifligidan foydalanib, bozorga o’z 
izmini o’tkazishi mumkin. Yirik kompaniyalarni mayda va o’rtalari bilan birlashishi ko’p 
tarqalgan. Vertikal ishlab chiqarish integratsiyasi shakllanganda yagona ishlab chiqaruvchi 
qolishi tabiiy.
Monopolistning ijtimoiy farovonlikga ta’sirini baholash uchun rejalashtirishda uni 
mahsulotining sotilish va ishlab chiqarilish darajalarini solishtirish zarur. Monopolist 
ishlab chiqarishda, chekli daromad va chekli harajatlar chiziqlari kesishishini sotish 
miqdorini belgilab olish uchun foydalanadi. 

---

11.6-rasm. Ishlab chiqarishni samarali darajasi 
Shunday qilib, jamiyat uchun monopolistning taklif etayotgan narxi haridorlar talabi 
oshgan sari oshib boradi va narx oshgan sari esa harid qobiliyati tushib boradi. 
Shuningdek, monopolistning narx jihatidan bozordagi talab egri chizig’i bo’yicha narxlar 
o’rtasidagi salbiy munosabatni samarasiz yuqori narxi bilan yuzaga keltiradi. Ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining murakkabligi va o’zaro bog’liqligining qarama-
qarshiligi, ularning ijobiy yoki salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligi tartibga soluvchi 
monopolist o’z maqsadlarini alohida holda emas, balki birgalikda, ularning o’zaro 
bog’liqligini inobatga olgan holda ishlab chiqishga majbur qiladi. Monopol 
kompaniyalarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarida 
iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik me’yorlarini ta’minlashdan iboratdir. Ana 
shunday monopolistlarning jamiyatdagi ijtimoiy iqtisodiy rolini amalga oshirishi uchun 
yirik miqdordagi moliyaviy resurslarga extiyoj sezadi va bunday moliyaviy resurslarni 
shakllantirish va ulardan samarali foydalanish jarayonga ular ishlab chiqarish hajmi va 
narxlarni oshirish orqali erishadilar. Monopoliya oqibatida ijtimoiy tengsizlik vujudga 
kelishi mumkin. Buning uchun ularga strategik reja kerak bo’ladi. Strategik reja ijtimoiy-
iqtisodiy maqsadni amalga oshirishning bayonnomasi bo’lib, u uzoq yoki qisqa muddatli 
maqsadlarni ifodalaydi. Strategik rejalarni tuzish jarayonida ijtimoiy chora-tadbirlar, aholi 
iste’moli va turli xildagi yuridik hamda jismoniy shaxslarning manfaatlarini nazarda tutish 
muhim hisoblanadi. Har qanday hollarda ham monopol foyda oladi, hukumat esa faqat 
soliqli daromadlar bilan cheklanadi.

---