11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati

11.7-rasm. Monopoliya samarasizligi 
Monopolist chekli harajatni mahsulotni yuqori narxda qilib emas, balki uning 
narxini pastroq barcha iste’molchilar sotib oladigan qilib belgilashi o’rinli. Shunday qilib, 
monopolist tomonidan ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot miqdori ijtimoiy samarali 
darajadan past bo’lmasligi kerak. Ijtimoiy nafsizlik quydagiga teng bo’ladi: monopol 
ishlab chiqaruvchi harajatlarini ya’ni chekli harajat egri chizig’i va talab egri chizig’i 
o’rtasidagi uchburchak sohasida namoyon bo’ladi. Monopolist firma o’z bozorini 
kuchaytirish tufayli yuqori daromad topishga harakat qiladi. Monopoliya kompaniyalarini 
iqtisodiy tahliliga ko’ra, firmaning foydasi o’z navbatida jamiyat uchun muammo 
tug’dirishi tabiiy. Bu holga chek qo’yish uchun tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi 
erkin raqobatini yo’lga qo’yish kerak. Bozorda tovar egalari uni sotish orqali haridorni 
o’ziga qaratishga intiladi. Bozorda ishlab chiqaruvchi emas, balki is’temolchi o’z shartini 
qo’yadi, o’z izmini o’tkazadi. Iqtisodiyotning muhim tomoni ishlab chiqarilgan tovarga 
kishilar ehtiyojini qondirish uchun zarur miqdor va turda, ya’ni bozorda tan olinadigan 
darajada mehnat sarflanishidadir. Uning yana bir belgisi ayirboshlashning muqobil, ya’ni 
sarflangan ijtimoiy zarur mehnatga muvofiq amalga oshishi hisoblanadi. Bozorda nimaga 
talab oshib borsa, shu narsani ishlab chiqarish foyda beradi, binobarin, shu tarmoq 
kengayib boradi. Monopoliyaga xos belgi, bu tovar ishlab chiqaruvchilarning, umuman 
jamiyat a’zolarining o’z daromadiga ko’ra tabaqalashuvidir. Monopoliyaning mohiyati 
ijtimoiy davr harakteri bilan, jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlari tabiati bilan 
birgalikda davlatning talablari bilan ham belgilanadi. Monopoliyaning mohiyati va uning 
roli va maqsadlari korxona bajaradigan funksiyalari, ishlab chiqarish usullari, ishlab 
chiqarish munosabatlari harakteri bilan belgilanadi.