11-mavzu. Moddaning agregat holati reja

M. V. Lomonosov — issiqlikning mexanik nazariyasi asoschisi. 
Uzoq 
vaqtlarga qadar issiqlikning tabiati haqida ikki xil fikr hukm surib keldi. Birinchi 
gipotezaga ko'ra jism qizdirilganda u issiqlik oladi, sovitilganda esa issiqlik beradi, 
ya'ni qizigan jism shu jism moddasi bilan issiqlik aralashmasidan iborat. 
Boshqacha aytganda, issiqlik ham modda. U istalgan jismga kira oladi va undan 
chiqa oladi. Bu fikrni 1613 yilda ilgari surgan Italiya astronomi va fizigi Gallileo 
Galiley (1564—1642) issiqlik moddasiga flogiston, ya'ni teplorod deb nom berdi. 
Uning fikiriga ko'ra flogiston jismlar orasida turlicha taqsimlanadi. Jismda u 
qancha ko‛p bo‛lsa jism temperaturasi shimcha yuqori bo'ladi.
Ikkinchi gipotezani 1620 yilda ingliz filosofi R. Bekon ilgari surdi. U bolg‛a 
bilan urilganda temir parchasining qizishiga va jismlar bir-biriga ishqalanganda 
uchqun hosil bo'lishiga asoslanib, issiqlik jismdagi nihoyatda mayda 
zarrachalarning 
ichki 
harakatidan 
iborat 
vajism 
temperaturasi 
undagi 
zarrachalarning harakat tezligi bilan aniqlanadi, degan xulosaga keldL Bu nazariya 
fanda issiqlikning mexanik nazariyasi degan nom oldL Uni asoslash va 
rivojlantirishga' rus olimi M.V.Lomonosov katta hissa qo'shdi.
"Juda yaxshi ma'lumki,—deb yozgan edi M V. Lomonosov,— issiqlik 
harakat tufayli vujudga keladi: qo'l bir-biriga ishqalanganda isiydi, yog‛och alanga 
olib ketadi, tosh toshga urilganda uchqun paydo bo'ladi, temirga tez-tez kuchli 
zarba tushib tursa, qizib ketadi, zarba to'xtatilganda issiqlik kamayib, nihoyat jism 
soviydi".
M.V.Lomonosov shunday xulosaga keladi: "Bularning hammasidan 
ravshanki, issiqlik uchun yetarli asos harakatdadir".

---

Harakat materiyasiz sodir bo'la olmasligi sababli issiqlik uchun yetarli asos biror 
materiyaning harakatida bo'lishi kerak. Jismlar ikki xil harakatda bo'ladi: umumiy 
harakat — bunda bir jism tinch holatda turgan boshqa jismga nisbatan o'z joyini 
o'zgartiradi va ichki harakat — bukda materiyaning sezilmas zarrachalari o'z 
o'rnini o'zgartiradi. Umumiy harakat juda tez bo'lganda ham issiqlik hosil bo'lishi 
kuzatilmaydi, aksincha, bunday haryakat bo'lmaganda ham issiqlik paydo bo'lishi 
kuzatiladi. Demak, ravshanki, issiqlik materiyaning ichki harakatidir.
Keyingi o'tkazilgan tajribalar Lomonosovning issiqlik haqidagi bu fikrlari 
tamoman to'g‛ri ekanligini ko'rsatdi.
Ish deganda nimani tushunamiz? Mexanik ish bajarish — qarshilikni, 
molekulyar kuchlarni, og‛irlik kuchini va boshqa kuchlarni yengish demakdir. 
Jismni qismlarga bo'lish, yukni ko'tarish, relslardan poyezdlarni tortish, prujinani 
siqish — bularning hammasi ish bajarish ma'lum vaqt oralig‛ida qarshilikni 
yengish demakdir. Gazni, suyuqlikni, qattiq jismni siqish — ish bajarishdir. Bu 
ishlar bir-biriga o'xshamasa ham, ularda bitta umumiylik bor? ish harakat bilan 
bog‛liqdir; yuk ko'tariladi, poyezd siljiydi, porshen dvigatel silindrida sirpanadi. 
Harakatsiz ish yo'q, lekin ish tartibli harakat bilan bog‛liq; yukning hammasi 
yuqoriga tomon siljiydi, porshen silindrda bir yo'nalishda harakatlanadi. Demak, 
ish tartibli harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. 
Issiqlik ham harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. Shu 
jihatdan ular bir-biriga o'xshaydi. Lekin ular orasida printsipial farq bor. Issiqlik—
molekulalarning tartibsiz harakatining uzatilishi. Ish — tartibli, bir tomonga 
yo'nalgan harakatning uzatilishi.
Tartibsiz harakatning iloji boricha ko'p qismini qanday qilib tartibli 
harakatga aylantirish, issiqlik yordamida qanday qilib eng ko'p ish bajarish 
murnkin — terrnodinamikaning muhim vazifasi ana shu masalani hal etishdan 
iborat.