11-mavzu. Evolutsion psixologiyaga kirish Reja: Evolyutsion taʼlimot

11-mavzu. Evolutsion psixologiyaga kirish
Reja:
1.Evolyutsion taʼlimot
2. Psixologiyaning ilmiy fan sifatida shakllanishi (19-20-asrlar)
1.Evolyutsion taʼlimot

• evolyutsiya nazariyasi — tirik organizmlar evolyutsiyasi sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari toʻgʻrisidagi fan. Evolyutsion taʼlimot biologiyaning nazariy asosi, xususiy biol. fanlaridan olgan natijalarni umumlashtiradi. Evolyutsion taʼlimot rivojlanishining mushohidaga asoslangan 1-davri qadimiy dunyo faylasuflari Geraklit, Empedokl, Demokrit, Lukretsiy va boshqalarning ishlari bilan bogʻliq.

Transformistlar yagona sistemaga ega boʻlgan taʼlimot yarata olmagan boʻlsalarda, Evolyutsion taʼlimot oʻrganadigan asosiy muammolarni koʻrsatib berishdi. Bu muammolar organizmlar tuzilishi va xilmaxilligi, turlar oʻrtasidagi oʻxshashlik va tafovutlar, tiriklikning progressiv evolyutsiyasi bilan bir qatorda turli tuzilish darajasiga ega boʻlgan organizmlarning yashab kelayotganligi; ayrim turlar va guruxdarning qirilib ketishi sabablarini aniqlashdan iborat. Bu muammolarning tushunib olinishi va ilm-fanning rivojlanishi Evolyutsion taʼlimotning yangi tarixiy davri — evolyutsiyaning dastlabki konsepsiyalari shakllanishiga zamin tayyorladi. Bu konsepsiyaning birinchisini J.Lamark yaratdi (1809).
Evolutsiya dalillari
Yerdagi barcha organizmlarningumumiy ajdoddankelib chiqqanini isbotlovchi ilmiy dalil, maʼlumot va konsepsiyalardir. Bu isbotlar yordamida evolutsiya nazariyasi ilmiy hamjamiyatda tan olindi, evolutsiya sintetik nazariyasi esa turlanish jarayonlari haqidagi ilgʻor qarashlar tizimiga aylandi.
Evolutsiyaviy jarayonlar ham tabiiy, ham laboratoriya sharoitlarida kuzatiladi. Yangi turlar paydo boʻlgani maʼlum. Shuningdek mutatsiya tufayli yangi xususiyatlar rivojlangani ham kuzatilgan.Turlar ichida evolutsiya boʻlishi tajribaviy isbotlangan, turlanish jarayonlari esa tabiatda bevosita kuzatilgan.
2. Psixologiyaning ilmiy fan sifatida shakllanishi (19-20-asrlar)
XIX asr oxirlarida, aniqrogi, 1879 yilda nemis olimi Vilgelm Vundt Leybnis universitetida dunyoda birinchi ekmperimental psixologik laboratoriyaga asos soldiki, unda otkazilgan yuzlab tajribalar va eksperimentlar psixologiyaning ham alohida fan sifatida ozini korsatishga haqli ekanligini isbotladi. Aynan shu insonning, Vundtning, psixologiya ilmi maktabini yaratganligida ham mano bor. Chunki Vundt tibbiyot fani boyicha ham mukammal bilimlarga ega boldi, keyin fiziologiya sohasida muvaffaqiyatli ishladi, songra falsafaga berilib ketdi.

• Vundtning tasiri shu qadar boldiki, yer kurrasining boshqa bir tomonida Amerika qoshma Shtatlarida funksionalizm deb nomlangan yana bir yonalish paydo boldi.

• Balki, aynan bir qator fanlarni ham gumanitar, ham tabiiy fanlar asoslarini yaxshi bilganligi obyektiv sabab bolgandirki, olim odam psixologiyasi, unda roy beradigan jarayonlar oddiy sezishdan tortib, mavhum tafakkurgacha bolgan jarayonlarni, hissiy holatlarni amaliy tarzda eksperimentlarda organa boshladi. Uning maqsadi eng avvalo inson ongini tashkil etuvchi sof elementlarni ajratib olishdan iborat edi. Shuning uchun ham psixologiyada u asos solgan yonalish strukturalizm deb nomlandi.

. E. Titchener asos solgan bu yonalish vakillari nafaqat kozga korinmas ong tizimi elementlari, balki koz bilan korish mumkin bolgan va faoliyat natijalariga asoslangan belgilar asosida ham inson xulqi-atvoriga baho berish mumkinligini isbotladilar. Boshqa bir yirik amerikalik psixolog V. Jeymsning tadqiqotlari amaliy ahamiyatga molik boldiki, endi u dadil psixologiyani ong elementlari emas, balki ong faoliyatini organuvchi fan deb tariflay boshladi. Ong dinamik, harakatdagi, ozgaruvchan yaxlit tuzilma bolib, uning namoyon bolishida tananing shart-sharoitlari, uning faolligi muhim rol oynaydi.

• Yuqoridagi fikrlar tasirida XIX asrning oxirlarida bugun ham oz aamiyatini yoqotmagan bixeviorizm oqimi paydo boldi.

•  E.Torndayk va D.Uotsonlar asos solgan ushbu yonalish vakillarining asosiy goyalari shundan iborat boldiki, ular psixologiyaning predmeti nafaqat ong, yoki nafaqat faoliyat, balki xulqdir, deb asoslashdi.

• Xulq u yoki bu xatti-harakatlar, amallar, reaksiyalarda ifodalanib, tashqi tasirot stimulga bogliqdir.

Xulq u yoki bu xatti-harakatlar, amallar, reaksiyalarda ifodalanib, tashqi tasirot stimulga bogliqdir. Shuning uchun ham odam va uning psixologiyasini bilish uchun osha tasir korsatuvchi va tasirlangan xulq organilishi kerak. Bu narsalar bizning hozirgi sharoitimizda ham ishlab chiqarishni tashkil etishda, talim berishda va psixoterapiyada inobatda olinadi, ular o’tkazgan mashhur “S→R” formulasi bizning sharoitlarda ham ta’sir ko’rsatish texnikasida inobatga olinadi, ular o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q.
Psixologiya fan sifatida shakllanib, unda olimlar qarashlari shakllanib borgan sari, ruhiy kechinmalar tabiyatini negizidan, ich-ichidan organishga ehtiyoj paydo boldi. XX asrning boshlarida paydo bolgan psixoanaliz yonalishi fandagi aynan shu kamchilikni bartaraf etish maqsadida paydo boldi. Klassik psixoanalizning asoschilaridan bolgan avstriyalik olim Zigmund Freyd psixologiya nafaqat ong sohasini, yani bevosita odam tomonidan anglanadigan xulq-atvor shakllarini, balki ongsizlikka aloqador hodisalarni, yani real sharoitda inson ozi anglab yetolmaydigan hodisalar tabiatini ham organishi lozim degan goyani ilgari surdi.