100 йиллигига бағишланади Муминов Н. Г

20.2. 
Инвестицияларни иқтисодий самарадорлигини баҳолаш 
услублари 
Режалаштиришнинг 
барча 
босқичлари 
ижтимоий 
ишлаб 
чиқаришни самарадорлигини ўсиш резервларини аниқлашда ва 
қурилиш объектларига янги технологияни жорий этиш ҳамда амалдаги 
ишлаб чиқарувчи фондлардан фойдаланиш анализида капитал 
қўйилмаларнинг самарадорлигининг ҳисоб китоблари зарурдир.
Капитал 
қўйилмаларни 
«самара» 
ва 
«самарадорлиги» 
тушунчаларини ажрата олиш керак. Биринчиси ўзида капитал 
қўйилмаларни амалга ошириш натижасини акс эттирса, иккинчиси шу 
натижа билан асосий харажатлар ҳажмини таққослашни акс эттиради. 
Самара ишлаб чиқаришга оид ва иқтисодий бўлиши мумкин. 
Биринчисини кўпинча, маҳсулот ишлаб чиқаришининг ошиши билан 
ѐки натурал шаклдаги маҳсулот бирлигига кетган харажатларнинг 
камайиши билан боғлашади, иккинчиси эса қийматга оид томонини 
ифодалайди, масалан ялпи маҳсулот ўсиши, даромадлар ўсиши, 
ишлаб чиқариш харажатларининг маълум бир миқдорда камайиши - бу 
иқтисодий самара ҳисобланади. 
Самара капитал харажатларнинг миқдори билан, ҳам натурал, 
ҳам қиймат шаклида таққосланиши мумкин. Самарани натурал шаклда 
ифодалашда фақатгина бир маҳсулот бирлигига кетган капитал 
харажатларнинг миқдорини кўрсатиш мумкин. Бу эса уни капитал 
сиғимидир, қиймат кўриниши эса капитал қўйилмалар иқтисодий 
самарадорлигини характерловчи кўрсаткичлар ҳисобланади. 
Капитал 
қўйилмаларни 
иқтисодий 
самарадорлигини 
аниқлайдиган асосий тамойилларга қуйидагилар тегишли: 

Капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самараси масаласига, 
жами ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги муаммосининг 
таркибий қисмидек қаралиши. 

Капитал қўйилмалар самарадорлигини аниқлашда ва унинг 
йўналишини танлашда иқтисодиѐт нуқтаи назаридан ѐндашув. 

Истиқболдаги омилларни ҳисобга олиш. 

---

312 

Қўйиладиган иқтисодий масаланинг характеридан қатъий 
назар ҳисоб-китоб методини қўллаш ва самаранинг харажатлар билан 
бир ўлчовда олиниши. 
Капитал қўйилмаларни иқтисодий самаралигини аниқлашдаги энг 
муҳим талаблардан бири иқтисодиѐт нуқтаи назаридан ѐндашувдир. 
Капитал қўйилмаларни амалга ошириш бўйича қабул қилинадиган 
қарорлар нафақат ушбу ишлаб чиқариш тармоғи, ташкилот, бирлашма 
учун самарали бўлиши керак, балки у бутун иқтисодиѐтнинг 
самарадорлигини ошириш учун ҳам хизмат қилиш керак.
Капитал қўйилмаларни иқтисодиѐт самарадорлиги аввалам бор 
эришиладиган натижаларга – яъни маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини 
ошириш, ишлаб чиқаришдаги жорий харажатларни камайтириш, 
фойдани ўсиши орқали эришиладиган самарага боғлиқ бўлади. 
Иқтисодиѐт самарадорлиги шунингдек капитал қўйилмаларни тежашга 
ҳам боғлиқдир. Самарани ошириш ва капитал қўйилмаларни тежаш 
органик равишда вақтни тежаш билан боғлиқдир, бу эса ижтимоий 
ишлаб чиқариш миқѐсларини жадаллаштиришни ва қўйилган мақсадга 
қисқа муддатларда эришишни тавсифлайди. Ривожланаѐтган бозор ва 
бозор муносабатлари шароитида вақт омили муҳим аҳамият касб 
этади. 
Хўжалик амалиѐтида иқтисодий ҳисоб-китоблар ва капитал 
қўйилмаларни самарадорлигини асослашнинг икки тури қўлланилади: 
умумий (абсолют) ва қиѐсий (солиштирма). Бундай ѐндашиш икки 
масала билан боғлиқ: улардан биттаси нима ишлаб чиқариш керак 
деган саволга жавоб бериши учун ечилса, иккинчиси эса қандай 
ишлаб чиқариш керак деган саволга ечим топади. Капитал 
қўйилмаларга 
мувофиқ 
равишда, 
биринчи 
ҳолда 
умумий 
самарадорликни аниқлаш методларини қўлланилади, иккинчисида эса 
қиѐсий(солиштирма) методлар қўлланилади.