10-mavzu: Rossiya sotsiolingvistikasi Reja

10. 5. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning chegaralangan leksikaga ta’siri
XX asrning oxiriga kelib rus tilida chegaralangan so‘zlar va iboralar intensiv ravishda keng qo‘llanila boshladi. Rossiyada 80-yillarning o‘rtalariga kelib hukmron diskursiv tiplar agressiv, ritorik yangi diskursni qayta shakllantirdi. Bir tomondan, tilda faol bo‘lgan eski ma’nolar uchun yangi shakllar tanlash, ikkinchi tomondan, esa tildagi mavjud leksemalarga yangi ma’nolar berish, ularning oldingi ma’nolarini yangi ma’nolar bilan almashtirish kun tartibiga qo‘yildi. 
Hozirgi zamon rus tili leksik tizimini qayta qurishda ko‘zga ko‘ringan tendensiya jargon leksemalarning umumiste’mol leksika sohasiga o‘tishi hisoblanib, u ommaviy tus olmoqda. Ilgari chegaralangan, kinoyali sanalgan, ijtimoiy, kasb-kor va ma’lum guruhlarga xos bo‘lgan qator jargonlar faollashib, ochiqdan-ochiq kodlangan adabiy til va so‘zlashuv tiliga kirib borib, rus tili leksikasida o‘ziga xos stilistik-funksional qatlam – umumxalq jargoni, interjargon yoki umumxalq slengining shakllanishiga olib kelmoqda.
Jumladan, jonli so‘zlashuv tilida jinoyatchilikka xos bo‘lgan бездельничать so‘zi bilan bir qatorda, unga ekspressiv jihatdan o‘xshash bo‘lgan дурковать argo iste’molga kirgan. Tibbiyot bilim yurti talabalari orasida o‘tkazilgan so‘rovnomada kasalxona xizmatchilarining nutqida bir necha yillardan beri жмурик  (murda) so‘zi ishlatilayotganligi aniqlangan. Shuningdek, децил (biroz), канать ketmoq), кемарить (uxlamoq, dam olmoq),  лажа (haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan), облажаться (o‘zini nochor qilib ko‘rsatmoq), мазы ( (ahvol) (masalan: Какие мазы?- Как дела?), менжа  (qo‘rquv, beqarorlik; beqaror odam), менжоваться (qo‘rqmoq) va shunga o‘xshash qator shakllar ham tilda keng qo‘llaniladi.
Rus tilidagi mavjud leksemalarning ham turli ijtimoiy guruh (yoshlar, tijoratchilar, jinoyatchilar va h.k.) jargonlari ta’sirida yangi ma’no kasb etganini ko‘rish mumkin: базар (suhbat), баян (shprits), гасить (hushidan ketguncha do‘pposlamoq), гнать (yolg‘on gapirmoq), грузить (ongiga singdirmoq), доход (zaif odam), zavalit (o‘ldirmoq), кинуть (aldamoq), мусор (militsioner), наезжать (talab qilmoq),  плетка (to‘pponcha), приход (giyohvand moddaning ta’sir qila boshlashi), стрелка (uchrashuv).
Hozirgi zamon rus tili leksikasida umumiste’mol so‘zlardan farqlanadigan, so‘z yasash qoidalaridan tashqarida shakllangan, kamsitish alomatlarini ifodalaydigan qisqartma so‘zlar ham keng tarqalgan: азер (ozarbayjon), алик (aroqxo‘r), Афган (Afg‘oniston), глюк (gallyusinatsiya), диссер (dissertatsiya), дистроф (distrofik), мент (militsioner), преп (prepodavatel, o‘qituvchi), хрон (surunkali kasal odam) va b.q. 
Muxtasar qilib aytganda, ekstralingvistik omillar hozirgi zamon rus diskursining asosiy transformatorlari hisoblanadi. Rus jamiyatida inson omili o‘ziga xos xususiyat kasb etdi. Ijtimoiy-siyosiy ta’qiqlarning va OAVdagi senzuraning olib tashlanishi hamda jamiyatda vujudga kelgan sinflar orasidagi raqobat tilga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Turli ijtimoiy guruhlar tomonidan faol qo‘llaniladigan chegaralangan leksika o‘z doirasidan chiqib, umumiste’mol leksikaga singib ketdi. Natijada til ma’lum ma’noda jamoadagi subyektning o‘z o‘rnini belgilab olish vositasiga aylandi.