10-мавзу: бемор жисмоний ва руҳий яхлитлигининг аҳЛОҚий-ҳУҚУҚий муаммолари

7. Руҳий касалларга эксперимент ўтказишнинг ўзига хос хусусиятлари
Беморлар билан илмий тадқиқотлар ўтказиш ёки улар бўйича психиатриядаги янги тиббий усуллар ва воситаларни синовдан ўтказиш қўшимча қийинчиликларга олиб келади. Руҳий касал ўз ақлий касалликлари туфайли тажрибага хабардор, ихтиёрий равишда розилик беролмайдиган энг қийин вазиятларни кўриб чиқамиз.
ВМА-нинг "Хелсинки декларацияси" нинг биринчи нашри (1964) бундай ҳолларда фақат терапевтик характердаги тадқиқотларни ўтказишга имкон берди, агар баъзи эҳтимоллик билан тиббий экспериментал аралашув беморнинг ўзига ёрдам бериши мумкин бўлса - унинг қонуний вакилидан хабардор розилигини олиш шарти билан. 1975 йилда "Хелсинки Декларацияси" га киритилган қўшимчаларни ҳисобга олган ҳолда, ушбу масалани ижобий ҳал қилиш аллақачон аниқ илмий мақсадлар учун олиб борилган тадқиқотларга нисбатан қўлланилади: "Агар ... субoектнинг ақлий қобилияти унга онгли равишда розилик олишга имкон бермаса ... розилик масoулиятли қариндош, агар бу миллий қонунчиликка зид бўлмаса, субoектнинг розилиги билан алмаштирилади. "
Худди шундай меoёрлар 1996 йилда Европа Кенгаши томонидан қабул қилинган "Биология ва тиббиёт ютуқларидан фойдаланиш билан боқлиқ ҳолда инсон ҳуқуқлари ва инсон қадр-қимматини ҳимоя қилиш тўқрисидаги конвенция" да мавжуд. Конвенсиянинг 17-моддасида, тадқиқотларда иштирок этишга розилик бера олмайдиган шахсларни ҳимоя қилишга бақишланган бўлиб, уларнинг қонуний вакиллари, ваколатли органлари ёки қонун ҳужжатларида белгиланган муассасаларидан иштирок этиш учун ёзма рухсат берилади. Бундан ташқари, тадқиқотнинг кутилган натижалари субoектларнинг соқлиқига бевосита фойдали таoсир кўрсатиши керак; таққосланадиган самарадорликнинг ўхшаш тадқиқотларини розилик беришга қодир бўлганлар бўйича амалга ошириш мумкин эмас; ниҳоят, агар субoектнинг ўзи тадқиқотда иштирок этишга эoтироз билдирмаса.
Истисно ҳолларда, Конвенция мавзу учун тўқридан-тўқри фойдали таoсир кўрсатиши учун мўлжалланмаган тадқиқотларни ўтказишга имкон беради, аммо бу унинг учун минимал хавф ва ноқулайликни ўз ичига олган тақдирда ва тадқиқотнинг ўзи шахснинг соқлиқи учун ҳам фойдали бўлиши мумкин бўлган натижаларни олишга қаратилган бўлса ва ва шу ёш тоифасидаги ва шунга ўхшаш ҳолатдаги шахслар. Бир томондан, қонун чиқарувчининг руҳий касалларнинг энг заиф гуруҳини суиистеoмол қилишдан ҳимоя қилиш истаги тушунарли. Бошқа томондан, қонуннинг келтирилган нормаси, афсуски, айрим турдаги янги психофармакологик воситаларни, шу жумладан беморларнинг ўзларига фойда келтирадиган воситаларни синаб кўриш имкониятини олдини олади. Кўринишидан, бу психиатрияни ривожлантириш учун зарур бўлган тадқиқотлар ва клиник синовларни амалга оширишнинг ҳаётий усули. Шуни ёдда тутиш керакки, психиатр ушбу ёндашувдан келиб чиқиб, бир қатор қийин муаммоларни ҳал қилиши керак. Масалан, у ёки бу руҳий беморга унинг қонуний вакили ёки яқин қариндоши билан биргаликда унинг соқлиқига аралашувнинг экспериментал хусусияти тўқрисида қай даражада маoлумот бериш керак? Ахлоқий нуқтаи назардан, қариндошлари бўлмаган руҳий касалларнинг (айниқса, болаларнинг) соқлиқига аралашувларнинг экспериментал характери билан кузатувчи ходимларнинг розилиги билан чекланишимиз мумкинми Бизнинг фикримизча, бундай саволларни сўнгги йилларда маҳаллий психиатрия илмий-тадқиқот институтларида пайдо бўлган ахлоқий қўмиталар ўрганиши керак.