10-мавзу: бемор жисмоний ва руҳий яхлитлигининг аҳЛОҚий-ҳУҚУҚий муаммолари

2. Психиатрия соҳасидаги ахлоқий ва ҳуқуқий тартибга солиш
Шуни таъкидлаш керакки, психиатриядаги замонавий ахлоқ меъёрлари ва кўплаб меъёрлари мазмуни халқаро миқёсда тан олинган. 1990 йилда БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссияларидан бири томонидан 1977 йилда қабул қилинган ва 1983 йилда қайта кўриб чиқилган Гавайи декларацияси сифатида тайёрланган "Руҳий касалликка чалинган шахсларни ҳимоя қилиш ва руҳий саломатликни сақлашни такомиллаштириш асослари ва кафолатлари кодекси" каби ҳужжатлар.
Бутунжаҳон Психиатрия Ассоциацияси (ВПА) ва бошқалар ҳар бир психиатр ишидаги минимал ахлоқий меъёрларни белгилайдилар. Юқорида келтирилган БМТнинг ҳужжатида баён қилинган руҳий касалларни ҳимоя қилишнинг асосий ахлоқий ва ҳуқуқий тамойилларидан биринчисида шундай дейилган: "Руҳий касалликларга чалинган барча инсонларга инсонпарварлик ва инсоннинг қадр-қимматини ҳурмат қилиш керак".
Руҳий касаллар айниқса заиф ижтимоий гуруҳдир. Инсон ҳуқуқлари мафкураси нуқтаи назаридан, руҳий касалликларга чалинган шахслар, янги гиёҳванд моддалар синовдан ўтказиладиган кўнгиллилар, найчадаги чақалоқлар, трансплантация амалиётида донорлар ва реципиентлар билан ва ҳоказо. - шахсий қадр-қимматини ҳурмат қилиш, фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш махсус ижтимоий (ҳуқуқий, касбий-ахлоқий ва бошқалар) кафолатларни талаб қилади.
Келинг, ўзимизга шу саволни беришга ҳаракат қилайлик: маданиятли жамиятда руҳий касалларга нисбатан нима тақиқланиши керак? Энг умумий шаклда жавоб қуйидагича бўлади: стигматизация (яъни, ҳақоратли ёрлиқдан фойдаланиш, масалан, "психо"), ижтимоий бегоналаш, ҳуқуқларни асоссиз чеклаш, нафрат ёки камситиш, руҳий касалларнинг инсон қадр-қимматини камситишнинг бошқа шакллари. нафақат ахлоқсиз, балки кўп ҳолларда ҳуқуқий баҳо ва санкциялар қўлланилиши мумкин.
ВМА-нинг "Женева декларацияси" (1948) ҳар бир шифокорга беморларни ҳеч қандай камситмаслик ҳақида кўрсатма беради. Беморларнинг айрим гуруҳларига нисбатан дискриминациянинг барча мумкин бўлган турлари орасида (жинси, ёши, дини, этник ёки миллий келиб чиқиши ва бошқалар билан боқлиқ ҳолда), психиатрияда алоҳида аҳамиятга эга бўлган касалликнинг ўзи ёки ногиронлиги билан боқлиқ бўлган беморларга нисбатан камситишни таъкидлаш керак.
Тиббий ёрдам кўрсатишда руҳий касалларга нисбатан камситишнинг намоён бўлиши қуйидагилар бўлиши мумкин: 1) асосан ахлоқий; 2) асосан ижтимоий. Ушбу фикрларнинг биринчиси ҳақида ички "Психиатрнинг касбий ахлоқ кодекси" қуйидагича белгилайди: "Психиатрнинг беморнинг инсоний қадр-қимматини камситиши, унга нисбатан қайриинсоний, шафқациз муносабати касб ахлоқини қўпол равишда бузишдир".
Замонавий жамиятда топилган руҳий касалларни ижтимоий камситишнинг кўплаб шаклларидан биз бу эрда тиббий ахлоқ билан чамбарчас боқлиқ бўлган биттасини кўрсатиб ўтамиз. Мамлакатимизда соқлиқни сақлашга ажратилган маблақларнинг умуман камлиги сабабли, шу доирада ҳам, психиатрия хизматлари ўнлаб йиллар давомида "қолдиқ асосида" молиялаштирилиб келинмоқда. Масалан, Совет ҳокимияти йилларида Ленинградда биронта ҳам психиатрия касалхонаси қурилмаган.
Ва 1992 йилда Россия ҳукумати 40 йил давомида мавжуд бўлган руҳий касалларга дори-дармонларни бепул бериш тартибини бекор қилган қарор қабул қилди, агар улар 1 ва 2 гуруҳ ногиронлари бўлмаса.