10 жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық 1-бөлім

5. Нуклидтер деген не?
6. Изобара және изотондар деген не? Мысал келтіріңдер.
7. Берілген нуклидтердің ядросындағы нейтрондардың үлесі қандай: 2142Mg, 2162Mg,
²₁⁸₄Si, ³₁⁰₄Si, ¹⁰₄⁷₇Ag және ¹⁰₄⁹₇Ag?

8. 
   Нуклидтің массалық саны 27, протондардың үлесі 48,2%. Қай элементтің нуклиді екенін анықтаңдар.
   

8. 
   127 Э нуклидінің ядросындағы нейтрондардың үлесі 0,582. Протон санын Z ^Zанықтаңдар.
   

8. 
   Ядросында 148 нейтроны бар уранның ₉₂U ауыр изотопының массасы ядро­ сында 135 нейтроны бар жеңіл изотопының массасынан қанша ауыр?
   
9. 
   Ядросында төмендегідей бөлшектері бар нуклидтер қандай элементтердің изотоптарына жататынын анықтаңдар:
   

нейтрондар	5	16	4	1	60	2	146	0
протондар	5	15	3	1	47	1	92	1

Нуклидтердің химиялық таңбаларын жазыңдар.

12. 
    Мына изотоптардағы ²²₉⁷₀X; ²³₉⁴₀X және изобаралардағы ²¹₈⁵₃Y; ²¹₈⁵₅Z протон, нейтрон­, электрон сандарын анықтап, осы элементтерді атаңдар.
    
13. 
    Сәйкестендіріңдер:
    

–	–	–
				–
	–				Протон саны: 10
		+8		Оттек атомы
					Электрон саны: 10
	–		–	–	Заряд: 0

– _–

11

		–			–
			–				Протон саны: 8
	–				–	Неон атомы
		– +8					Электрон саны: 10
			–				Заряд: -2
				–
	–	–	–
					–
		–					Протон саны: 8
			+10			Оттек анионы	Электрон саны: 8
		–		–	–		Заряд: 0

– _–

Сөзжұмбақ «Химиялық элемент»

6,8

• 
  11
  

3				7

• 
  1
  

10			2

12
4

1. 
   26 протоны бар элемент
   
2. 
   Sn таңбасымен белгіленетін элемент.
   
3. 
   Заттың қасиеттерін сақтайтын ұсақ бөлшек
   
4. 
   Сутек изотопы
   
5. 
   Атомдағы теріс зарядталған бөлшек
   
6. 
   Екінші энергетикалық деңгейдегі электрондардың максимал саны
   
7. 
   Теріс зарядталған ион
   
8. 
   Электронның өз осінен айналуы
   
9. 
   Дирижабльдерді толтыруға арналған инертті газ
   

10. 
    Электрбейтарап бөлшек
    
11. 
    Ядро зарядтары бірдей, массалары әртүрлі бір атомның түрөзгерістері.
    
12. 
    Электронның ядро маңайында болуының ықтималдығы жоғары аймағы.
    

12

§ 2. АТОМДЫҚ МАССА. ОРТАША САЛЫСТЫРМАЛЫ АТОМДЫҚ МАССАНЫ ЕСЕПТЕУ

Атомның массасы (m0) ядроға жинақталған.			Бүгінгі сабақта:
Оны килограммен өлшеуге болады, бірақ бұл өте			• атомдар мен химиялық
қолайсыз.Мысалы,еңжеңілатом—сутектің мас-
			элементтердің сандық
сасы 1,674·10–27 кг, ал жердегі ең ауыр атом —			сипаттамаларын
уранның­	массасы небәрі 3,952 · 10–25 кг. Тіпті		қарастырамыз
грамның кішкентай ондық үлесі — аттограмды
			Тірек ұғымдар
(аг) қолданғанның өзінде, сутек атомының
массасы m (H) = 1,674 · 10–9 г-ды құрайды. Бұл
	0		• Атомның абсолюттік
өте қолайсыз.
Сондықтан атом массасының өлшем бірлігі			массасы

ретінде арнайы бірлік дальтон қолданылады.	• Атомның салыстырма-
	лы массасы
“Дальтон” атауын белгілі американдық хи-
	• Изотоп құрамы
мик Лайнус Полинг (1901—1994) ұсынған.
Массалық атомдық бірліктің дәлдігі жеткілікті,

ол кез келген нуклонның массасына тең әрі ядросында бір протоны бар сутек массасына шамалас. Өлшеуге қолайлы болғандықтан, массалық атомдық бірлік көміртектің ең көп тараған изотопы нуклидінің мас-сасымен анықталады.

Дальтон (массалық атомдық бірлік) — 12С нуклиді массасының 1/12 бөлігі.
Массалық атомдық бірлік м.а.б. немесе Дн деп белгіленеді.

1Дн = 1,6605655 · 10–27 кг ≈ 1,66 · 10–27кг.

Егер атомның массасын дальтонмен өлшесе, оны атомдық масса дейді. Атом массасы мен атомдық масса бір физикалық шама, оны осы нуклидтің атомдық массасы деп те атайды.

Нуклидтің атомдық массасы — дальтонмен берілген нуклидтің массасы.

Нуклидтің атомдық массасы А_r былай таңбаланады: А_r(¹⁶O) — ¹⁶O нуклидінің атомдық массасы; A_r(³⁵Cl) — ³⁵Сl нуклидінің атомдық массасы; A_r(²⁷Аl) — ²⁷Аl нуклидінің атомдық массасы.

Егер элементтің бірнеше изотопы болса, онда ол элемент масса-сы әртүрлі нуклидтерден тұрады. Элементтердің табиғатта кезде­ сетін изотоптарының құрамы тұрақты, сондықтан әр элементтің атомдарының орташа массасын есептеуге болады (ɱ₀).

ɱ

=

n

∑ Di · m

(i) = D

1

· m

(1)+D

2

· m

(2)+...+D

n

· m

(n)

0

i =

1

0

0

0

0

мұндағы D₁, D₂, ..., D_i — 1, 2, ..., i изотоптардың үлесі; m₀(1), m₀(2), ..., m₀(i) — 1, 2, ..., i изотоптардың нуклидтерінің массасы, n — берілген элементтің изотоптарының жалпы саны.

13

Алмаз көміртек элементінен тұрады. Көміртектің массалық саны 12 және 13 болатын атомдарынан бірдей екі бриллиант кристалы жасалса, екеуі де химиялық тұрғыдан ядро заряды +6, тек массалары әртүрлі көміртек атомдары болар еді.Изотоптардың физикалық және химиялық қасиеттері өте ұқсас болғандықтан оларды бөлу өте қиын. Сондықтан олардан жасалған бриллиант та қымбат болады.