10-bob. Narx siyosati

11.3-rasm. Ulgurji savdogarlarning turlari 
Ulgurji savdo bazasi mustaqil faoliyat ko‘rsatuvchi, maxsus ombor 
xo‘jaligiga va malakali xodimlarga ega bo‘lgan firma mavqeida ishlaydi. U tovar 
assortimentlarini qabul qilish, saqlash va iste’molchilarga etkazib berish jarayonini 
tashkil etadi. Ulgurji savdoni tashkil etishda tovarlar bazalari orqali yoki ularning 
topshirig‘i bilan ishlab chiqarishdan to‘g‘ridan - to‘g‘ri iste’molchi firmaga (tranzit 
usuli) etkazib berilishi mumkin. Ammo ulgurji savdo bazalarining tovar harakatini 
va sotilishini tashkil qilishdagi ahamiyati beqiyosdir. Ularning faoliyat 
ko‘rsatishlari uchun ob’ektiv zaruriyatlari mavjud. Sanoat ishlab chiqarishning 
rivojlanish qonuniyati maxsuslashtirilishi tufayli tovarlar ko‘p korxonalarda tor 
assortimentli bo‘ladi. Chakana savdo uchun esa aholiga mo‘l-ko‘l, universal 
assortimentli tovarlar taklif etish zamonaviy marketing talabidir. Ulgurji savdo 
bazalari ana shu tor ishlab chiqarish assortimentidan keng universal savdo 
assortimentini shakllantiradi. Tovar birjalarini ulgurji savdo faoliyatining 
bazalaridan farqi, ular tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan shug‘ullanmaydi, 
ombor xo‘jaliklari ham yo‘q, ular faqat vositachilik qiladilar. Agent va brokerlar 
vositachilik ishini bajaradilar, ammo moddiy javobgarlikni bo‘yinlariga 
olmaydilar. Agentlar ishlab chiqarish firmalarida va ulgurji savdo bazalarida 
Ulgurji savdogar
savdo-xarid
tashkilotlari
xizmat ko'rsatishning 
to'liq sikli bilan
xizmat 
koo'rsatishning 
cheklangan sikli 
bilan
savdo vositachilari
agentlar
brokerlar
korxonalarning
savdo-xarid
bo'linmalari

---

234 
ishlashadi. Brokerlar tovar birjalarida asosiy o‘rinni egallaydilar. Brokerlar joyi 
birjada tanlov asosida sotiladi, ular bir tomondan birjadan, ikkinchi tomondan, o‘z 
faoliyatlari uchun xaq oladilar. 
Diler – mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo‘lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi 
va moddiy javobgarlikka ega. 
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun 
muhim davr hisoblanadi. Eng avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab 
olinayotgan vositachi bir vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi 
raqobatchisi bo‘lmasligi kerak. Umumiy holatda vositachi firmalar ichidan sizning 
tovaringizni sotish bo‘yicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana vositachi 
firmaning bozordagi obro‘ - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli qanday va qaysi 
bank bilan ishlaydi kabi savollarga javob olishi kerak. Uning asosiy belgilaridan 
savdo shahobchalarining moddiy - texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning 
malakasi va boshqalar. Oldin sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va 
vositachi savdo firma vakili, rahbari - menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va 
uning shahobchalariga boradi. Vositachilar iloji boricha ko‘proq tanlanadi va 
ularning marketing - bozor dasturlariga ahamiyat beriladi. 
Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilardan huquqiy hamda xo‘jalik 
jihatlaridan mustaqil bo‘lgan firmalar vositachilar jumlasiga kiradi (sanoat 
korxonalarining sho‘‘ba savdo firmalari va filiallari vositachilarga kirmaydi). 
Vositachilarni harakatga keltiradigan narsa foydadir. Ularning foydasi xarid 
narxlari bilan sotish narxlari o‘rtasidagi farqdan yoki bozorda tovar harakatini 
amalga oshirishdagi xizmatlari evaziga oladigan mukofotdan tashkil topadi. 
Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan xizmat 
turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat: 
•
sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, sotuvchi 
nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor 
nomidan kafolatlash, reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish; 
•
transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo 
harakatlarini moliyalash; 

---

235 
•
texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat ko‘rsatish; 
•
bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish. 
Aksariyat jami savdo - vositachilik ishlarining oz sonli eng yirik savdo 
monopoliyalari qo‘lida to‘planishi vositachilik bo‘g‘inida sifat o‘zgarishlariga olib 
keladi. Ularning o‘z moliya kompaniyalari bor, banklar bilan aloqaga ega, o‘z 
sug‘urta kompaniyalari, o‘z floti, ehtiyot qism omborxonalari, boshqa tarmoqlarda 
mahsulotni qayta ishlash sanoat korxonalari, dilerlik firmalari tarmog‘i va chet 
ellarda filiallari mavjud. 
Xalqaro tovar muomalasida umumiy hajmning yarmidan to uchdan ikki 
qismiga savdo vositachilari to‘g‘ri keladi. AQSH, Angliya, Gollandiya, Yaponiya, 
Skandinaviya mamlakatlarining tashqi savdosida savdo vositachilari xizmatidan 
keng foydalaniladi. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida savdo vositachilaridan 
foydalanish sanoat firmalari uchun muayyan afzalliklar yaratadi. 
Savdo vositachilaridan foydalanishning muhim ustunligi shundaki, sanoat 
firmasi mahsulot eksporti bilan shug‘ullanganda importyor mamlakat hududida 
savdo shahobchalarini tashkil etish xarajatlarini tejaydi, chunki vositachi firmalar 
odatda o‘z moddiy - texnika bazalariga omborxonalar, namoyish zallari, ta’mirlash 
ustaxonalari va boshqalarga ega bo‘ladi. 
Yana bir afzallik shundan iboratki, vositachilar ishlab chiqaruvchilarni tovar 
harakati, tovarni sotish bilan bog‘liq juda ko‘p tashvishlar (mahsulotni etkazib 
berish, saralash, joylash, turli xillarga ajratish, eksport qilinganda mahallik esa 
bozorga moslashish va boshqalar) dan ozod qiladi. 
Uchinchi bir afzallik - qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlash asosida 
bitishuvlarni 
moliyalash 
vositachi 
kapitalidan 
foydalanish. 
Bu 
holda 
vositachilarning banklar, transport hamda sug‘urta kompaniyalari bilan barqaror 
ishbilarmonlik aloqalari katta ahamiyatga ega. 
Nihoyat, savdo vositachilari ayrim bozorlarga to‘la xokimlik qilib olgan 
hollarda ham uchraydi. (Masalan, Angliya brokerlari tomonidan) va bu bozorlarga 
iste’molchilar bilan bevosita aloqa qilish foydalanish zaruriyatiga aylanadi. 

---

236 
Ishlab chiqaruvchi bilan vositachi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar mazmuni 
va vositachi bajaradigan vazifalarga qarab savdo - tijorat amallarining bir qancha 
turlarini ta’kidlab ko‘rsatish mumkin: olib - sotish ishlari, komission savdo ishlari, 
agentlik va brokerlik ishlari. 
Savdo vositachisi olib - sotish ishlarini o‘z nomidan va o‘z hisobidan olib 
boradi. Olib - sotish harakatlarining ikki turi bor: birinchi holda vositachi ishlab 
chiqaruvchiga nisbatan tovarlarni oldi. Vositachi bu holda tovar egasi bo‘lib qoladi 
va uni har qanday bozorda xohlagan narxda o‘zi bilganicha sotishi mumkin. 
Tomonlar oldi - sotdi bo‘lgach, vositachi bilan ishlab chiqaruvchi o‘rtasidagi 
munosabatlar to‘xtatiladi. 
Uning ikkinchi turida ishlab chiqaruvchi vositachiga tovarni muayyan 
hududlarida va kelishilgan muddat davomida sotish huquqini beradi. 
Olib - sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, eksport, 
import, ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug‘ullanadilar. Savdo 
uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi. 
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat 
komissioner deb ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi tomon 
topshirig‘i bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni 
amalga oshirishdan iborat. Komitent bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro 
munosabatlar komissiya shartnomasi bilan tartibga solinadi. 
Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir. 
Konsignator - eksporterdan o‘z omboriga tovar konsignatsiya shartnomasi 
belgilangan muayyan shartlarda sotadi. SHartnomada jo‘natilgan tovar nomi, narxi, 
sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi savdo 
ishlaridagi komissionerlarning ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar savdosini 
konsignat belgilagan narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib boradi. 
Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha 
sanoatchilar tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo 
agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi. 
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari, 

---

237 
Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi va 
xaridor (sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani ijaraga 
oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi yo‘nalishida faoliyat 
olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan qat’iy nazar, u hamisha faqat 
tor yuridik ma’nodagi vositachi tarzida ish olib boradi. Broker hech qachon 
shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro 
uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi.