1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

35
 
қазиб олинадиган табиат бойликларидан тўлиқ фойдаланиш, ишлаб чиқариш 
чиқиндиларидан қайта фойдаланиш ва чиқиндисиз технологияни йўлга қўйиш, 
энергия олишнинг экологик тоза манбаларидан қуѐш, шамол энергиясидан, 
океанлар кинетик энергиясидан, ер ости сувлари энергиясидан фойдаланишни 
йўлга қўйиш зарур. 
Айниқса чиқиндисиз технологиялар катта самара беради. Бунинг учун 
ѐпиқ циклларда ишлайдиган технологияни йўлга қўйиш лозим. Чиқиндилар 
атмосферага чиқарилмай ѐки оқизиб юборилмай яна қайта ўша циклнинг ўзида 
фойдаланилади. Ҳозирги мавжуд турларни асраш ҳам биологик, экологик ва 
маданият нуқтаи назаридан жуда муҳим. Ҳозирги даврда яшаѐтган ҳар бир тур 
кўп асрлар давомидаги эволюциянинг маҳсули бўлиб, ўз генофондига эга. 
Мавжуд турларни мутлақ зарарли ѐки фойдали деб ҳисоблаш мумкин эмас. 
Зарарли деб ҳисобланган турлар вақт ўтиши билан фойдали бўлиб қолиши 
мумкин. Шунинг учун ҳам мавжуд турларнинг генофондини асраш улкан 
аҳамиятга эга. Бизнинг вазифамиз узоқ йиллар эволюция жараѐнида етиб 
келган ҳамма тирик организмларни сақлаб қолишдир. Ўсимлик ва 
ҳайвонларнинг камайиб қолган ѐки йўқолиб кетиш хавфи остида турган 
турлари “Қизил китоб”га киритилган. Бу китобга киритилган нодир турлар 
қонун билан муҳофаза қилинади. Табиатни муҳофаза қилиш учун 
қўриқхоналар, микроқўриқхоналар, табиат ѐдгорликлари, доривор ўсимликлар 
ўсадиган жойлар, резерватлар, миллий боғлар каби хилма-хил шакллардан 
фойдаланилади. Табиатни муҳофаза қилиш мақсадида халқаро “Биосфера ва
инсон” дастури қабул қилинган. Ушбу дастур доирасида Ўзбекистан 
Республикасида ҳам алоҳида дастур тузилган. “Биосфера ва инсон” дастури 
атроф-муҳитнинг ҳолатини ва инсоннинг биосферага таъсирини ўрганади. Бу 
дастурнинг асосий вазифаси 
– 
ҳозирги даврдаги инсон хўжалик
фаолиятининг келажакда қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини 
аниқлаш, биосфера бойликларидан оқилона фойдаланиш, уни муҳофаза қилиш 
чораларини ишлаб чиқишдир. 
“Биосфера ва инсон” дастурида иштирок этувчи мамлакатларда йирик 
биосфера қўриқхоналари тузилмокда. Бундай қўриқхоналарда инсон 
таъсирисиз экосистемаларда қандай ўзгаришлар содир бўлишини ўрганади. 
Марказий Осиѐ ҳудудларида Қорақум, Сари-Челак биосфера қўриқхоналари 
мавжуд. Қўриқхоналар табиий объектларни ўз ҳолатида сақлаш мақсадида 
яратилади. Қўриқхоналар ҳудудида хўжалик ишлари юритиш бутунлай мумкин
эмас. Бу ерда саноат ва қишлоқ хўжалик корхоналари қуриш, фойдали
қазилмалар олиш, ўрмонларни кесиш, ўтлоқлардан фойдаланиш, мол 
боқиш, балиқ овлаш, заҳарли кимѐвий моддаларни қўллаш тақиқланади. 
Заказниклар эса, табиий бойликларни сақлаш ва улардан қисман фойдаланиш 
учун яратилади. Ботаника заказникларида ўтларни ўриш, дарахтларни кесиш, 
мол боқиш мумкин эмас. Овчилик заказникларида ҳайвонларни фақат 
маълум мавсумларда, уларнинг популяциясига зарар етказмаган ҳолда овлаш 
мумкин. Табиат ѐдгорликлари – илмий тарихий, маданий ва эстетик 
аҳамиятга эга бўлган табиий объектлардир. Буларга шаршаралар, гейзерлар 

---