1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Қурилиш экологиясининг аниқланиши. 
Сунъий атроф-муҳитнинг 
қурилиши ва фойдаланиши табиий атроф-муҳитга иқтисодиѐтдаги ўрнига 
қараганда номутаносиб таъсир ўтказади. Гарчи бу АҚШнинг ялпи ички 
маҳсулотининг 8% ташкил этса ҳам, қурилиш соҳасида қазиб чиқарилган 
материалларнинг 40% сарфлайди. Умумий ерга кўмиладиган 
чиқиндиларнинг учдан бирини чиқаради ва ўзининг иши учун миллий 
энергия истеъмолини 30% ташкил этади. Саноат соҳасининг мувозанатини 
сақлаш манбалари ишлатиш йўлларининг фундаментал ўзгаришларга ва 
қурилиш 
фаолиятини 
қўллаб-қувватлайдиган 
саноат жараѐнларининг 
чиқиндиларига тааллуқли паст тан нархли маҳсулотларга боғлиқдир. 
Қурилиш бошқа саноат турлари каби табиий тизимларнинг метаполиc хатти- 
ҳаракатини кузатишдан ютиб, мувозанатни сақлаш элементларининг 
мураккаб йиғиндисининг хусусияти бўлади. Табиатни ўз саноати учун 
ўрганаѐтган, пайдо бўлаѐтган саноат экологиясининг соҳаси сунъий атроф- 

---

95
 
муҳитни ѐки мувозанатли қурилишнинг маъносини англаш қобилиятини 
беради. Бу китоб қурилиш соҳасини ва материалларни қўллаб- қувватлайдиган, 
мувозанатни идеалларига яқинроқ қилиш учун бизга табиий ва саноат 
экологиясидан ташкил топган қурилиш экологияси тушунчасини, саноат 
қурилишларининг турларини таклиф этади. Бундан ташқари қурилиш 
экологияси бизни ҳамма нарсалар билан таъминлайдиган табиий тизимларни 
ўзи чига оладиган йирик масштабли биоҳудудий “
яшил инфратузилма
”ни 
ўз йўлида ичига оладиган симбиотик, синэнергетик, сунъий атроф-муҳит, 
табиий атроф-муҳитнинг кенг қамровли алоқаларини ўз ичига олади. 
Экотизимлар инсон фаолиятини мувозанатли йўлга ўтказишда жуда 
муҳим намуна сифатида манба бўлади. Жумладан: 
табиий жараѐнлар кўпроқ даврий бўлади; 
қуѐш нурлари энергиясининг оқимидан ва органик омборлардан 
ишлайди; 
пастги қисмларнинг функцияларининг бажарилишини турли тусга 
киритиб, ҳар бир чегарадаги эгувчанликни қўллаб-қувватлайди; 
турли хил чегаралардаги функцияларни ортиғи билан бажариб, ҳар бир 
чегарадаги мувозанатни қўллаб-қувватлайди; 
мураккаб жамоаларнинг кооператив алоқаларини ривожлантириб, 
материалларнинг самарали фойдаланишини қўллаб-қувватлайди; 
ташқи атроф-муҳитнинг ўзгаришларига жавобан мосланувчан ва 
тараққий этиш учун етарли турли хил маълумотларни ҳамда 
функцияларни қўллаб-қувватлайди. 
Инсон фаолияти саноатнинг қуйи тизимига табиий тизимларни 
лойиҳалаштириш тартибларини қўлланилишининг турли хил йўлларини кўриб 
чиқади. 
Тикланмайдиган 
ресурслардан 
фойдаланишга 
асосланган 
иқтисодиѐтнинг ҳаракатланишини қайта лойиҳалаштиришни олиб боради. 
Саноат тизимларини режалаштириш экологик тизимларнинг моделларини 
мослашишига асос бўлиб, шаклланаѐтган саноат экологияси янги-янги 
интизомдир. Экологик саноатнинг хусусиятларини тасвирлайдиган саноат 
симбиозини, атроф-муҳитнинг дизайнини, саноат метаболизмини, экологик 
тоза ишлаб чиқаришни, экологик самарадорликни ва бошқа янги терминларни 
ўз ичига олиш учун охирги изланишларда саноат экологияси қайта кўрилиб 
кенгайтирилмоқда. Технологик воситалардан яна ҳам кенгроқ фойдаланиш 
учун ҳозирги мавжуд саноат чиқиндиларининг оқимини бошқа саноат 
жараѐнларига манба сифатида ишлатиш учун саноат симбиози экотизимни 
кузатишдан ҳосил бўлганларни дарс машғулотларида фойдаланишга эътибор 
қаратади. Маҳсулот материалининг таркибий қисмларини қайта ишлатиш ва 
ишлашда пайдо бўлаѐтган интизом, атроф- муҳитни режалаштириш инсон 
лойиҳалаштириш 
жараѐнини 
ўзгартиради. 
Манбаларни 
ишлатиш 
фойдалилигини кўпайтиришни кўзлаб, манбаларни ишлатиш ва саноат 
чиқиндиларини ишлаб чиқариш ҳақида тушунчаларни олиш учун саноат 
метаболизми саноатнинг кириш, жараѐн ва чиқишларини кўради.