1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

the roof of the house
ёки 
a novel by O. Wilde
қурилмасида
биринчи предметнинг иккинчисига тегишли эканлиги, 
they sent for the doctor
иборасида мақсад муносабати, 
they marched past the gate
иборасида эса макон 
муносабатлари ифодаланмоқда. Шундай қилиб, 
we shall return at 7 p. m.
гапида предлог орқали пайт муносабати, 
he is secretary to a Minister
жумласида субординация; 
show it to them
жумласида гапирувчи шахснинг 
адресатга муносабати ҳол, аниқловчи ва тўлдирувчи вазифасида намоён 
бўлади. 
Тилшунослар орасида турли баҳсга сабаб бўлиб келаётган инглиз 
предлоги тараққиёти жараёнида касб этган макон, замон ва бошқа 
маъноларни ифодалайдиган вазифадошларининг мустақил сўз вазифасида 
хусусий лексик маънога эгалиги шубҳа уйғотмайди. 
Предлог от, равиш, сифатдош ва бутун бир сўз бирикмасидан вужудга 
келиб, битта сўзга айланган, уларнинг маъноси асосий сўздан унчалик 
узоқлашиб кетмаганлиги табиий. Бу тадрижий жараёнда улар дастлаб ўрин 
ва ҳаракат маъносини ифодалай бошлаган, кейинчалик уларга замон маъноси 
қўшилганлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Максимал турғунликка эга 
бўлган ва асрлар давомида тилда сақланиб келаётган ўрин ва замон 
маънолари борлиқдаги турли-туман муносабатни ифодаловчи ва ўта мавҳум 
бўлган бошқа лексик маъноларнинг вужудга келишига асос бўлган ва бу 
ҳамон давом этмоқда.
Инглиз тилидаги предлог нафақат мустақил сўзлар орасидаги муайян 
муносабатни ифодалайди, балки ўз маънолари орқали бундай муносабатнинг 
мазмунини очади, характерини аниқлаштиради. Бу предлогнинг
 
роли қайси 
сўз грамматик жиҳатдан бошқасига тобеланганлигини ифодаловчи синтактик 
вазифаси билан чегараланмайди. 
Предлогнинг алоҳида сўз бирикмасига (у орқали кўпинча бутун 
жумлага) ўз маъносини ўтказиши, бу орқали мустақил сўзлар орасидаги 

---

78 
муносабатларни аниқлаштиришдаги, бойитишдаги семантик роли ниҳоятда 
катта. Айрим далилларни чуқурроқ таҳлил қиламиз: 
Турли инглизча-ўзбекча луғатларда 
of
предлогининг қуйидаги 
маънолари келтирилган: 
1) “тегишлилик” (қаратқич келишиги маъносига мос келади): 
а) “предметнинг эгаси”: 
house of my parents
— ота-онамнинг уйи; 
a dog of John's
—Жоннинг ити; 
pages of a book
— китоб саҳифалари; 
б) “предметнинг тегишлилиги”: 
the owner of a car
— автомобил эгаси. 
2) “иш -ҳаракат бажарувчиси”: 
а) отдан кейин: 
deeds of our heroes
— қаҳрамонларимиз жасорати; 
plays of Shakespeare
— Шекспир пьесалари; 
б) “биргалик” маъноси: 
Everything seems to be done of those who govern 
Spain to keep travelers out of that country
. – Испанияни бошқараётган кишилар 
томонидан саёҳатчиларнинг бу мамлакатга кирмаслиги учун барча ишлар 
қилинган кўринади. 
Предлог сифатнинг от билан бирикуви орқали ёки фақат сифат билан 
характерланадиган сўзловчини (иш-ҳаракатнинг бажарувчисини) кўрсатиб 
келади; бу ўринда сўзловчи инфинитив предикат билан ифодаланган эргаш 
гап ёки кам ҳолларда 
that
боғловчиси билан бошланадиган эргаш гапнинг 
мантиқий субъекти вазифасини бажаради: 
it was a cruel act of him to
... бу у томонидан йўл қўйилган шафқатсизлик 
эди; 
it was a cunning trick of him to
... — бу унинг маккорона ҳийласи; 
it was kind of you
— сиз жуда илтифотли эдингиз; 

---

79 
It is clever (stupid, silly, unkind, wrong, wise, foolish, etc.), of him to go there.
— У ёққа бориб жуда ақлли (бемаъни, нотўғри, беилтифот ва ҳ) иш қилаяпти. 
It was careless of you to leave the door unlocked.
— Сиз эшикни очиқ 
қолдириб, жуда калтабинлик қилдингиз; 
-бутуннинг ёки унинг бир қисмини кўрсатиб, қаратқич келишиги 
маънолари ёки партативликни ифодалайди: 
most of the army
— армиянинг катта қисми; 
some of us
— баъзи бирларимиз; 
member of committee
— қўмита аъзоси 
5) бирор нарса сақланадиган идиш ичидаги нарсаларни кўрсатади: 
cup of water
— бир пиёла сув; 
glass of vodka
— бир қадаҳ ароқ; 
6) таркибни, тузилишни кўрсатади: 
pack of wolves
— бўрилар тўдаси; 
herd of horses
— отлар уюри; 
family of a dozen persons
— 12 кишилик оила; 
Сlass, order, genus, species, kind, sort, manner
ва ҳ. типдаги сўзлардан 
кейини отларнинг синфи, тури ва хилларини кўрсатиб келади: 
It was a sort of travelling school
. — Бу туризм мактабига ўхшаш нимадир 
эди; 
Of the eagle, there are but few species
— Бургутнинг фақат бир неча тури 
мавжуд. 
“Ажратиш”: 
holy of holies
— авлиёлар авлиёси; 
9) Предметнинг асос, материалга муносабати: 
a dress of silk
— ипак кўйлак; 
throne of gold
— олтиндан ясалган тож. 

---

80 
Кўринадики, предлогнинг муайян қурилмалар таркибидаги маъновий 
кўлами турли-туман бўлиб, бирикувчи сўзларнинг луғавий маъносига боғлиқ 
равишда уларнинг сони ва миқдори чексиз ортиб боради. Ифодаланадиган 
маънолар қанчалик кўп бўлмасин, предлогга хос синтактик вазифа – тобелаш 
ўзгармасдан қолаверади. Бу вазифа баъзан гап бўлаклари сифатидаги 
мустақил сўзлардан тортиб, ажралмаси синтактик бирикмалар таркибий 
қисмлари орасидаги тобелашга монанд вазифаларгача бориши мумкин. 
Демак, предлогнинг категориал маъноси “тилда мустақил сўзлар орасидаги 
тобеликни ифодалаш” бўлиб, у ҳар доим “борлиқдаги предмет ва ҳодисалар 
орасидаги объектив муносабатларни ифодалаш” ёндош маъноси билан 
диалектик яхлитликда намоён бўлади.