|
Билан кўмакчиси.
Бу кўмакчи [Исм
бош /қаратқич келишиги
+кўмакчи] модели
воситасида юзага чиқиб, унинг категориал маъноси “исмни исмга
биргалик/восита грамматик маъноси билан тобелаш”дир. Категориал маъно
ядросини бошқа келишикларда бўлгани каби синтактик вазифа ташкил этиб,
унинг мавжудлик шарти биргалик/восита грамматик маъносидир.
Билан
кўмакчисининг турли маъноларида ушбу ёндош маънонинг
модификацияланиш хусусиятларини кўриб ўтамиз. 1.
Ҳеч ким билан ҳеч
нимани талашмасди. Эҳтимол, табиатнинг энг шафқатсиз элчиси билан
ҳам олишиб ўтиришни хоҳламагандир
(Ў.Ҳошимов). 2.
Абдукарим ишини
шогирд болага топшириб, Ҳайдаров билан ҳужрага қайтди
(С.А.). 3.
У билан
84
турли нарсалар ҳақида узоқ суҳбатлашди
(Ойбек).
Эртага шаҳарга тушиб,
акам билан сўзлашиб, ишни битирамиз, дурустми?
[114,250].
Аслида
биргалик, ҳамкорлик
сўзларининг маъно-моҳиятида тенглик
муносабати ётади. Бирга ҳаракат қилаётган объект ёки субъектлар тенглиги.
Бироқ муносабатга киришаётган сўзларнинг луғавий маъноси “биргалик” ва
“ҳамкорлик”ни нотенглик, номутаносиблик кўринишларида ҳам воқелантиради.
Масалан,
Эртага шаҳарга тушиб, акам билан сўзлашиб, ишни битирамиз,
дурустми?
жумласида
билан
кўмакчиси “акамни ишга солиб” маъносида бўлиб,
тенгликдан кўра тобелик интенцияси кучайгандек бўлади. Шу боисдан бирга,
биргалашиб, бирлашиб, биргаликда, ҳамкорликда каби мустаҳкамловчи сўзлар
иштирок этиши ҳам мумкин:
Мен билан бирга ишлади
каби. Шунга қарамасдан,
билан
кўмакчисининг ушбу маъносида унга хос бошқа маъноларнинг асосини
кўрамиз. Бошқача айтганда, ушбу семантик парча кўмакчи семантик
моҳиятининг етакчи унсури сифатида намоён бўлади.
Билан
кўмакчиси боғловчи
вазифасида келганда, “биргалик” маъноси кучлироқ намоён бўлади:
Икром билан
Ўлмас Мансурни етаклаб кириб келишди
. Демак, тобелик категориал маъноси
ёндош маънонинг ҳам моҳиятини маълум даражада модификациялайди.
Модомики, синтактик алоқа тобелик экан, шунга мувофиқ равишда грамматик
структура мантиқий структурани ҳам ўзгартиргандай туюлади.
Нутқдаги турли-туман ҳодисалар баъзан тегишли лисоний бирликнинг асл
маъноси ёки моҳиятига соя солиб, уни бошқача тушунишга олиб келиши ҳам
мумкин. Масалан,
Муқимий ҳужраси ҳар доим эски ва янги дўстлар билан
гавжум, ёзуғлик дастурхон йиғилмасди
гапида баъзи манбаларда қайд этилган
“тўда”, “жамоа” маъноси бирикувчи сўзларнинг моҳияти билан боғлиқдир ва бу
бевосита билан кўмакчисининг категориал табиати эмас. Жумланинг бошқа
унсурлари ҳам олиб ташланса,
дўстлар билан гавжум
қурилмасининг ўзидан
ҳам “тўда”, “жамоа” маънолари уқилаверади. Бу, назаримизда,
дўстлар
ва
гавжум
сўзларининг моҳиятига боғлиқ.
Дўстим билан хотиржамман
85
қурилмасида жамоавийлик йўқ, лекин уни
Дўстларим билан хотиржамман
дейилса, бундай маъно пайдо бўлади. Аслида, билан
сўзи
генезисидаги
бир
унсури яхлитликни ифодалайди ва кўмакчининг категориал маъноси ушбу унсур
билан характерланади. Энди яхлит ҳодисаларнинг таркибий қисмларга эгалиги
ҳам бор. Таркибий қисмлари бўлмаган ҳодисаларга нисбатан
яхлит
сўзини
қўллаш тўғри бўлмаганлиги каби
билан
сўзи семантик таркибидан ҳам турли
тоифали маъноларни излаш тўғри эмас.
Билан
кўмакчисининг иккинчи оралиқ маъноси “восита” маъноси бўлиб, у
ҳам аслида биринчи – “ҳамкорлик”, “биргалик” маъноларидан ўсиб чиққан.
Масалан, восита бўлган шахс ёки предмет билан киши бирга ҳаракат қилади.
Мисолларга мурожаат қиламиз: 1.
Маърифат ойим ўрта дераза олдида садаф
сопли пичоқ билан олма артиб ер эди
(Ж. Икромий). 2.
Чол офтобда яшнаган
лолалардан кўзи қамашиб, сертомир бармоқлари билан қовоғини ишқади
(С.
Аҳмад). 3.
У поезддан тушиб, йўлнинг у ёғига машина билан кетди
.
Мисолларнинг барчасида “биргалик” маъноси маълум даражада кучсизланган
бўлиб, кучсизланиш унинг “восита” маъноси рангига ўтганлигини кўрсатади.
Билан
кўмакчисининг бошқа барча маънолари мана шу икки оралиқ
маънодан ўсиб чиққан бўлиб, қайсидир йўсинда ҳар бир маънода уларнинг
изларини яққол кўриш ёки ҳис қилиш мумкин. Мисолларга мурожаат қиламиз.
“Ҳаракатнинг тез бошланиши” маъноси асосида “биргалик” маъноси ётади.
Бир ҳаракат тугар-тугамас иккинчи ҳаракатнинг бошланиши уларнинг ўзаро
узилмаган, яхлит, бирга эканлигига ишорани келтириб чиқаради ва бу ўз-ўзидан
лисоний онг остида
билан
кўмакчисини қўллашни келтириб чиқаради: 1.
Машина қимирлаши билан рулда ўтирган Кларк гап бошлади
(Шуҳрат). 2.
Дераза
очилиши билан Йўлчи бошини кўтарди
(Ойбек). Гаплардаги
қимирламоқ
ва
гап
бошламоқ
,
очилмоқ
ва
кўтармоқ
сўзлари ифодалайдиган маънолар денотатлари
орасида узилиш қарийб йўқ – ҳаракатлар “биргалиги” мавжуд.
86
Вақт-пайт маъносининг “биргалик” категориал маъноси билан боғлиқлиги
шундаки, макон ва замон, жараён ва вақт материянинг узилмас сифатларидан
биридир. Инсон кечаси билан ухламай чиқар экан, демак, у билан “биргаликда”
бўлади:
Аъзамжон туни билан шағалда ётгандек ағанаб чиқди
(Шуҳрат).
Ҳаракат объекти маъносида объект ва субъект бирлиги, биргалиги
англашилади.
Сўнг Нури ўрнидан туриб, дадаси билан совуққина кўришди
(Ойбек).
У мен билан хайрлашди
(А.Мухтор) қурилмаларида
кўришмоқ
ҳаракати
Нури ва дадаси орасида биргаликда бажарилганлиги,
хайрлашмоқ
ҳаракатининг
ҳам иккиёқламалиги, яъни “биргалик”да амалга оширилганлиги кузатилади.
Бироқ ушбу ҳаракатларнинг асосчилари бажарувчи томонлардан бири эканлиги
биргалик маъносини маълум даражада сусайтириб, унга “ҳаракат объекти”
маъносини бергандек туюлади.
“Ҳолат” маъноси ифодаси “ҳолат билан биргалик” кўринишида берилса,
ушбу маънони асос маъно билан аниқроқ боғлагандек бўлади. Зеро, хурсанд
кишига нисбатан
хурсандлик билан
(бирга), бахтиёр инсонга нисбатан
бахтиёрлик билан
(бирга) ифодаларини қўллаш мумкин.
Мавжуд манбалардаги тартибда келтирилган мақсад маъноси назаримизда
билан
кўмакчисининг бевосита ўзидан келиб чиқмайди. Масалан,
илмий ишлари
билан танишиш учун
бирикмасидаги “мақсад” маъноси
билан
кўмакчисининг
эмас, балки
танишиш учун
(танишиш мақсадида) сўз шаклининг маъносидир.
Зеро, қурилмани
илмий ишлари билан танишганлиги сабабли
шаклида бериш
“мақсад” маъносини “сабаб” маъносига айлантириб қўяди. Демак, билан
кўмакчили қурилмасида “биргалик” маъносининг “мақсад” маъносига
модификацияланиши мавжуд эмас.
Айтилганлардан келиб чиққан ҳолда,
билан
кўмакчисининг умумий
категориал маъносини “исмни исмга биргалик/восита грамматик маъноси билан
тобелаш” кўринишида ифодалаш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
