1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

 
 
 
 
 
 

---

112 
III БОБ 
ПРЕДЛОГ ВА КЎМАКЧИНИНГ КОНТЕКСТДАГИ ВАЗИФАЛАРИ 
ҲАМДА УЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШ
МАСАЛАЛАРИ 
3.1. Предлог ва кўмакчининг матн ҳосил қилиш хусусиятлари 
3.1.1. Предлогнинг матн ҳосил қилиш хусусияти 
Матнда 
грамматик 
ҳодисаларнинг 
кўрсатгичи 
сифатида 
тил 
бирликларини маъно ва шакл нуқтаи назаридан ўзаро боғланиш учун хизмат 
қиладиган воситалар назарда тутилади. Грамматик ҳодисалар маълум шакл 
ва белгилар сифатида амалда қўлланилади. Грамматик шакллар ўз 
функцияларига кўра гап доирасида турлича вазифаларни бажариш учун 
хизмат қилади. Албатта, грамматик шакллар турли тилларда турлича 
кўринишга эга. Бу тилларнинг қайси оилага мансублигига қараб шаклланади. 
Маълум тиллардаги грамматик бирликлар бошқа тиллар мисолида 
учрамаслиги мумкин, ва аксинча бошқа тилдаги маълум грамматик 
кўрсатгичлар ушбу тилда бошқа тил бирликларига юклатилиши мумкин. 
Жумладан, инглиз ва ўзбек тили грамматик шаклларда анчагина фарқларни 
кузатиш имкони мавжуд. Хусусан морфологик нуқтаи назардан қаралганда, 
инглиз тилидаги мавжуд артикл, предлог каби грамматик белгиларни ўзбек 
тилида учрамаслигига гувоҳ бўламиз. Шунингдек, ўзбек тилидаги мавжуд 
келишик ёки шахс қўшимчалари инглиз тилида учрамайди. Мазкур тиллар 
мисолида грамматик шакл, белгиларнинг ўхшаш ва ўхшаш бўлмаган 
жиҳатларги яна кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Аммо, маълум тилдаги 
мавжуд бўлган грамматик кўрсатгич ўша тил миллий маданий, шу жумладан 
тарихий ва ижтимоий асосларига ҳам маълум маънода бориб тақалади. 
Замонавий инглиз амалий тили замонавий кўринишга келгунга қадар кўплаб, 
тил нуқтаи назаридан ҳам, босқичларни босиб ўтди. Инглиз тили ўз тарихий 
тараққиёти жараёнида кўплаб ўзгаришларга дуч келди. Қадимги инглиз тили 

---

113 
даврида мавжуд бўлган грамматик кўрсатгичларнинг кўпчилиги фонетик 
ўзгаришлар таъсирида инверсияга учради. Қадимги инглиз тили давридаги 
келишик қўшимчаларининг кўпчилиги йўқолди. Улар бажарадиган 
вазифалар бошқа тил бирликларига юклатила бошлади. Жумладан, инглиз 
тилидаги келишик, шахс ва бошқа морфологик бирликлардаги 
қўшимчаларнинг инверсияга учраши инглиз тилидаги предлогларнинг 
функционал 
қўлланилиш 
имкониятларини 
кенгайтирди. 
Натижада, 
предлоглар нафақат предметнинг жойлашув, муносабат ёки вақт 
кўрсатгичидаги функционал вазифаларини ифодалай бошлади, балки маълум 
маънода гап доирасида сўзларнинг бир-бирига боғлаш орқали янги маънолар 
ифодалаш имконияти ҳам вужудга келди. Шу билан бир қаторда инглиз 
тилидаги предлоглар грамматик вазифаларни бажарибгина қолмасдан, 
уларнинг кўпчилиги ўзларининг ҳам лексик маъносининг мавжудлиги билан 
ҳам ажралиб туради. Бу эса синтактик нуқтаи назардан уларнинг гапдаги 
вазифалари имкониятининг кенглигини кўрсатади.
Гап тузилиши ўз структурасига кўра барча тилларга хос бўлгани билан 
улар турли тилларда ҳар хил структура ҳосил қилиши мумкин. Ўз-ўзидан 
маълумки, бундай ҳодисалар қиёсий типологик жиҳатдан таҳлил қилишда 
кўзга ташланади. Хусусан тушунчавий структура категориясини ташкил 
этадиган семантик майдон таққосланадиган тиллардаги майдоннинг барча 
сатҳлари учун умумий ҳисобланади [31,264].Семантик майдонда тиллар 
ўртасидаги ўхшашлик ва ноўхшашлик ҳодисалари намоён бўлади. Албатта 
семантик майдон ва прагматик тушунча кўпгина ҳолларда чалкаш изоҳларга 
дуч келинади. Тилшуносликда темпорал маънони англатувчи предлогли 
бирикмалар дастлаб гап ёки нутқда боғланилган ва келишилган оқибат 
сифатида 
тушунилган 
бўлса, замонавий 
лингвистикада 
мураккаб 
коммуникатив ҳодиса сифатида ишлатилмоқда.