1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

Тонгга ўчоқбоши сингари шошиб, 
Эшикка қўшқанот бағишлаб очиб, 
Фарзандин уйғотган меҳрлар сочиб, 
Бу она эмасми, 
Саволим шулдир?! 
(Омон Матжон, Уйғониш) 
Ушбу матнларда 
узра
кўмакчисини - 
га
жўналиш келишиги шакли 
билан (
чўққига
), 
каби
кўмакчисини - 
дек/дай
шакли билан (
ҳовучдай
), 
сингари
кўмакчисини ҳам - 
дек/дай
шакли билан (
ўчоқбошидай
) алмаштирилса, 
грамматик маънода ёки лексик маънонинг модификациясида кескин ўзгариш 
бўлмайди. Бунда мазкур кўмакчилар фақат вазн талаби билан қўлланган ва 
денотатив эмас, балки эмоционал вазифа адо этган. Шу нуқтаи назардан 
қаралганда, кўмакчилар сирасида фақат бадиият талаби ва эмоционаллик 
ифодалаш учун кўпроқ хосланганлари талай: 
бурун, сўнгра, оша, бобида, 
монанд, ҳамон, сингари, сари, янглиғ, каби, қадар, ичра, узра, ўзга 
ва ҳ.
 

---

121 
У ёки бу вазифага бетараф ҳолда матнни шакллантирувчи кўмакчилар 
сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин: 
билан, учун, бери, чоғли, 
нисбатан, аввал, олдин, кейин, сўнг, ташқари, атрофида, тўғрисида, оша, 
томон, ҳақида, мақсадида, дастидан, ниятида, қараганда, қарамай, қошида, 
яраша, мос, ўхшаш, устига, устида, устидан, қатори, ортиқ.
Айтилганлар асосида кўмакчиларни матндаги иштироки ва унда 
бажаридаган вазифаси нуқтаи назаридан нисбий уч гуруҳга ажратиш 
мумкин: 
1)
формал-ҳиссий вазифа бажарувчи кўмакчилар; 
2)
семантик-мантиқий вазифа бажарувчи кўмакчилар; 
3)
мазкур вазифага бетараф кўмакчилар. 
Бу ерда тегишли вазифани бажаришни “кўпроқ хосланиш” маъносида 
тушунмоқ лозим. Масалан, айрим кўмакчилар кўпроқ формал-ҳиссий вазифа 
бажаради. 
Бу 
уларнинг 
ҳеч 
қачон 
семантик-мантиқий 
вазифа 
бажармаслигини кўрсатмайди ва аксинча. Шу билан биргаликда, ҳар бир 
кўмакчида ушбу икки вазифа ҳам мавжуд, бироқ биттаси устуворроқ, 
иккинчиси заифроқ бўлиши мумкин. Матн қурилиши ва дискурсив омиллар, 
сўзловчининг интенцияси натижаси ўлароқ кучсиз вазифа кучайиб, аксинча, 
кучли вазифа сусайиши мумкин. Қуйида кўмакчиларнинг айримларини матн 
қурилишидаги иштирокини шу нуқтаи назардан кўриб чиқамиз. 
Узра
кўмакчиси. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да 
узра 
кўмакчиси бош 
келишик шаклидаги сўзни шакллантирадиган поэтик кўмакчи сифатида 
эътироф этилади ва “макон муносабатини билдирадиган” ёрдамчи сўз 
сифатида қайд қилинади [198,322]. Бу кўмакчи устида кўмакчиси билан 
семантик жиҳатдан уйғун [109,448] ва генетик жиҳатдан боғланган[78,197]. 
Манбаларда узра кўмакчисининг архаиклиги ва ҳозирги поэтик нутқ учун 
хослиги алоҳида таъкидланади [93, 30]. Кўмакчининг матн таркибидаги 
вазифасига тўхталамиз.

---

122 
Кўл узра таъзимкор қатор оқ қайин 
Оҳиста тебранар алқаган сифат. 
(Муҳаммад Икром) 
Ушбу мисраларда кўмакчи формал-эмоционал вазифа бажарган. У 
устида, тепасида 
кўмакчилари билан маънодош бўлиб, ушбу мисраларда 
бажараётган вазифаси билан фарқланиб туради. Матнни туроқларга ажратсак 
қуйидаги кўриниш намоён бўлади: 
Кўл узра / таъзимкор / қатор оқ қайин 
Оҳиста / тебранар / алқаган сифат. 
Ҳар бир мисра уч қисмдан иборат бўлиб,
3+3+5 
3+3+5
силлабик тузилишга эга. Агар 
узра
сўзи ўрнида 
устида
кўмакчиси қўлланса, 
у қуйидаги кўринишга эга бўлар ва поэтик матннинг ритмик яхлитлиги 
бузилар эди:
4+3+5 
3+3+5
Шу билан биргаликда,