1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

устида
кўмакчиси поэтик мўътадиллиги билан 
ҳам поэтик релевант бўлган 
узра
кўмакчисидан фарқланиши 
узра
кўмакчисининг қўлланишини ҳамда матннинг формал ва эмоционал 
яхлитлигини таъминлашини келтириб чиқарган. Ушбу ўринда 
узра
кўмакчисининг қўлланишидаги яна бир ҳолатни алоҳида таъкидламоқ лозим. 
Узра
кўмакчисида поэтик тантанаворлик ҳамда пафос бўртиб туриши ҳам 
унинг ушбу поэтик матнни ташкил этишдаги ўрнини яққол гавдалантиради. 
Бу ҳолат бошқа шеърий матнлар мисолида ҳам кўзга ташланади: 
Раҳмат, синглим, шу сўз, шу бўса,
Шу гулдаста баридан афзал.
Меҳр майингдан тутдинг лим коса, 

---

123 
 Гўё тўкдинг бошим узра зар.
(Ёнғин Мирзо) 
Ўрмонлар шувуллаган
Олис юртда ҳали ҳам,
Номсиз тепалик узра
Ухлаб ётибди отам.
(Эркин Воҳидов)
Насрий матнларда ҳам эмоционал омил 
узра
кўмакчисининг 
қўлланишини тақозо этади: 1. 
Халқимиз катта даврада пахта байрамини 
бошлаган куни республикамизнинг туғросида яшнаб турган шу чаноқни 
бошимиз узра баланд кўтариб, жаҳонга кўз-кўз қиламиз 
(Ҳабиб Нуъмон, 
Чаноқ). 2.
Чанд қўлини жуфтлаб боши узра қўйганича таъзим қилди-да: – 
Буюринг, ҳазратим! – деди
(Пиримқул Қодиров, Авлодлар довони). Лекин 
қуйидаги матнда тантанаворлик эмас, балки эзғин кайфият ифодаси 
таркибида узра кўмакчиси воқеланган: 
Бирор соатдан кейин тиловат 
тўхтади. Отабек ҳолсизланиб оёғ узра турди ва орқасидағи ярим яланғоч 
кўлагани кўриб, бир неча қадам қабр томонға тисланди
... (Абдулла Қодирий, 
Ўтган кунлар). Шунга қарамасдан, ушбу матнда ҳам юқоридаги 
қўлланишлардагига монанд равишда 
узра
кўмакчи орқали сўзловчининг 
ижобий муносабати ифодаланган. Ижобий муносабат поэтик тантанаворлик 
билан шахсий муносабат умумий белгиси остида жинсдошдир. Булар эса 
насрий матнларда, шеърий матндагидан фарқли равишда, умумий эмоционал 
омилнинг формал омилга нисбатан устуворлик қилишини кўрсатади. 
Узра
кўмакчиси мумтоз адабиётда ҳам формал-эмоционал мақсадларда 
кенг ва унумли қўлланади. Матнларга мурожаат қиламиз: 
Гул узра хатти мушкин бирла то қилдинг рақам пайдо,
Менга жон сафҳасида бўлди юз хатти алам пайдо.
[195, 11] 

---

124 
Ғазалнинг ҳижовий (силлабик эмас) бўлиниши қуйидагича: 
Гул узра хат/ти мушкин бир/ла то қилдинг/ рақам пайдо, 
мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун 
Менга жон саф/ҳасида бўл/ди юз хатти/ алам пайдо.
мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун / мафоийлун 
Ғазал ҳазаж баҳрининг ҳазажи мусаммани солим вазнида ёзилган. 
Таҳлил объектимиз бўлган 
узра
кўмакчиси ўрганилаётган байтнинг биринчи 
мисраси биринчи қисмидан ўрин олган. Рукн (
гул узра хат
) фоносиллабик 
жиҳатдан яхлит бўлиб, бу яхлитликда семантик бутунлик мавжуд эмас ва бу 
аруз вазнининг ўзига хос қонуниятлари билан белгиланади. 
Гул узра хат
узвининг ҳижовий тузилиши “қисқа ҳижо (
гу
) + чўзиқ ҳижо (
луз
) + чўзиқ 
ҳижо (
ра
) + чўзиқ ҳижо (
хат
)” шаклига эга. Шу жиҳатдан у ма (қисқа) +фо 
(чўзиқ) +ий (чўзиқ) +лун (чўзиқ) ўлчам (мезон)ига мос келади. Матнда 
узра
кўмакчиси иккига бўлинган ва бунга унинг икки силлабемадан ташкил 
топганлиги асос бўлган. Агар унинг ўрнида 
устида/устига
кўмакчиси
қўлланганда, бир бўғиннинг ортиқчалиги, -
да/га
шаклларидан бири 
қўлланганда эса бир бўғин камлиги вужудга келар ва натижада 
мафоийлун 
вазнига мос ҳижовий яхлитлик вужудга келмас эди. Бундан маълум 
бўладики, аруз вазнидаги матннинг вужудга келишида 
узра
кўмакчисининг 
роли ўта муҳим бўлган ва унинг бошқа семантик муқобилларидан у 
устунлиги ва аҳамиятлилиги билан ажралиб туради. Буни яна Алишер 
Навоийнинг қуйидаги мисраларида ҳам кўриш мумкин: 
Жисмимди/н оқиб қони /пайкони /аён бўлди,
Шоҳ узра/ бўлур доим/ гул кетса /самар пайдо.
(Алишер Навоий, МАТ-2, 13) 
Бу байт аруз вазнининг қуйидаги афойиллари яхлитлигидан иборат: 
мафъувлу/мафоийлун/ мафъувлу/мафоийлун 

---

125 
Байтнинг
шоҳ узра 
рукни очиқ бўғин билан тугаган ва шунинг учун 
мафъувлу ўлчамига тўғри келади, ушбу ўлчамнинг охирги бўғини (яъни -
лу
) 
очиқ бўғиндир. 
Ушбу кўмакчи қўлланишининг аруз матнини ташкил этишдаги формал 
вазифасини бошқа мумтозларимиз ижодидан олинган айрим мисоллар 
ёрдамида ҳам кузатамиз.
Ногаҳон ет/ти саводи/ номанг ул/ жон муждаси, 
Ул сифатким/, сафҳаи ко/фурий узра/ мушки ноб. 
(Ҳусайн Бойқаро) 
Ғазал рамал баҳрининг рамали мусаммани маҳзуф вазнида ёзилган 
бўлиб, узра кўмакчиси ушбу байтнинг иккинчи мисрасидаги учинчи рукн 
мукаммаллигини таъминлаш учун қўлланган. 
Очилди зул/фию хайлар/ намудор ўл/ди юзида, 
Гул узра чун/ бўлур пайдо/ кеча очил/са шабнамлар. 
(Заҳириддин Бобур) 
Ғазал ҳазаж баҳрининг ҳазажи мусаддаси солим вазнида ёзилган бўлиб, 
узра кўмакчиси иккинчи мисрадаги биринчи – мафоийлун рукнини ташкил 
этишда иштирок этган. 
Кўрилган матнларда 
узра
кўмакчиси ифодалаган “макон” маъноси 
устида кўмакчиси ифодалайдиган муқобил маънога нисбатан маълум 
даражада ирреаллиги ва умумийлиги билан характерланади.