1. Yevropa sug’urta bozori va uning shakllanish tarixi

11-jadval
Hududlar bo’yicha sug’urta badallarini yig’ish hajmi (mlrd. AQSH dollarida)

Hududlar	2015 y	2016 y	2017 y	2018 y	2019 y
Yevropa	375	469	491	643	675
Osiyo	628	756	647	572	621
Shimoliy Amerika	483	521	600	661	689
Qolgan davlar	84	88	95	104	104
Jami

Yevropa sug’urta badallari dinamikasini o’rganish, uni 2013 yildan 2019 yilgacha bo’lgan oraliqda ancha barqaror kechganligidan dalolat beradi. Bu vaqt oralig’ida Yevropa Osiyodagidek, ko’rsatkichlarning keskin o’zgarishini boshdan kechirmadi.
Yevropa Sug’urta Qo’mitasi-ESQ (abbreviatura, orginal tilda - CEA) 29 ta mamlakatning milliy sug’urta assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Ularning to’liq ro’yxatini 2-jadvaldan ko’rish mumkin.
Belorusiya, Moldaviya, (Rossiyadan boshqa) Ruminiya, Ukraina va boshqa ESQga kirmaydigan ko’plab mamlakatlarning sug’urta operatsiyalari va statistik ko’rsatkichlari ESQ hisobotlarida aks ettirilmaydi.
12-jadval
Milliy sug’urta assotsiatsiyalari ESQga kiruvchi mamlakatlar ro’yxati

1	Avstriya	11	Frantsiya	21	Malta
2	Belgiya	12	Buyuk Britaniya	22	Niderlandiya
3	Shveytsariya	13	Gretsiya	23	Norvegiya
4	Kipr	14	Vengriya	24	Polsha
5	Chexiya	15	Irlandiya	25	Portugaliya
6	Germaniya	16	Islandiya	26	Shvetsiya
7	Daniya	17	Italiya	27	Sloveniya
8	Estoniya	18	Litva	28	Slovakiya
9	Ispaniya	19	Lyuksemburg	29	Turkiya
10	Finlandiya	20	Latviya

ESQ statistik ma'lumotnomalarida yagona «evro» valyutasi amal qiladigan 11 ta mamlakat hisobotlari aks ettiriladi. Bu mamlakatlar: Avstriya, Belgiya, Germaniya, Ispaniya, Finlandiya, Frantsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya.
ESQning Yevropa Iqtisodiy Hududi (EEH) bo’yicha ma'lumotnomalarida 15 ta.Yevropa Hamjamiyatiga (EH) a'zo mamlakat hamda Islandiya va Norvegiya bo’yicha ma'lumotlar ham keltiriladi. ESQning 1999 va 2000 yillar uchun ma'lumotnomasida Shveytsariya ham EEHga kiritilgan.

2. 
   Yevropa sug’urta bozori 20 – asr oxiri va 21 – asr boshlarida
   

Yillik Evropa sug'urta sharhi EIOPA tomonidan uning kengaytmasi sifatida nashr etiladi. Evropa (qayta) sug'urta sektori haqida foydalanish uchun qulay va qulay umumiy ko'rinishni taqdim etish uchun statistik xizmatlar. Hisobot yillik to'lov qobiliyati II ma'lumotlariga asoslanadi. Bu ma'lumotlarning barcha mamlakatlarda yuqori qamrovga ega bo'lishini va ularda hisobot berilishini ta'minlaydi EEA bo'ylab izchil tarzda. Hisobot ob'ektiv, faktik va ma'lumotlarga asoslangan bo'lib, tahlil yoki siyosatni o'z ichiga olmaydi
xabarlar. Hisobotda foydalanilgan barcha ko'rsatkichlar hisobot ma'lumotlaridan hisoblanadi korxonalar. O'tilgan mavzular va ko'rsatkichlar nisbatan barqaror bo'lishi ko'zda tutilgan vaqt o'tishi bilan hisobot mikro prudensial va o'zgarishlarga javob berishga moslashtiriladi nazorat ustuvorliklari. Shuning uchun u nazorat hamjamiyatini va sanoatni qo'llab-quvvatlaydi
Yevropa darajasida juda dolzarb va oson kirish mumkin bo'lgan ma'lumotlar bilan. Bu hisobot asoslangan 2019 yil uchun yillik hisobot va shuning uchun Buyuk Britaniya ma'lumotlari har qanday EEA raqamlariga kiritilgan. Faqat
3 dan ortiq korxonasi bo'lgan mamlakatlar taqsimoti bilan grafiklarda ko'rsatiladi.
Hisobot alohida Excel fayllarida yuklab olish mumkin bo'lgan barcha diagrammalar ma'lumotlari bilan nashr etiladi
Evropa sug'urta bozori infratuzilmasi assotsiatsiyalar kabi turli elementlarni o'z ichiga oladi sug'urtalovchilar, sug'urta vositachilari, hokimiyat organlari va boshqa tashkilotlar. Ular tashkil etilgan turli maqsadlarga erishish. Sug'urta bozorida yangi muammolarning paydo bo'lishi tashkil topishga olib keladi ularni bartaraf etish uchun tegishli sug'urta uyushmalari. Shuning uchun rivojlanishini o'rganish Evropa sug'urta bozori infratuzilmasi juda muhim.
Ko'pgina nashrlarda Evropa sug'urta bozorining tuzilishi, tartibga solinishi va rivojlanishining umumiy masalalari aks ettirilgan. Evropa Ittifoqi moliya tizimining tuzilishi, shu jumladan sug'urta bozorining tuzilishi da ko'rib chiqiladi. Evropani tartibga solishning turli jihatlari sug'urta bozori da keltirilgan. Evropa sug'urta bozorining asosiy ko'rsatkichlarida ochib berilgan. Biroq, Evropa sug'urta bozoriga juda kam e'tibor qaratildi.
2020 yilda bir asrdan ortiq vaqt ichida birinchi global pandemiya kuzatildi. COVID-19 va hukumatning unga bo'lgan munosabati barcha iqtisodiyotga ta'sir qildi global YaIM 3,3% 1 pasaygan holda har bir mamlakatda tarmoqlar Yevropa Ittifoqi esa 7% ga kamaydi Global miqyosda, COVID-19 bilan bog'liq
Hozirda sug‘urta zararlari 50 milliard dollardan 100 milliard dollargacha (41–82 milliard yevro) atrofida baholanmoqda. Buning uchun vaqt kerak bo'lsa-da Pandemiyaning to'liq ta'sirini hisobga olgan holda, ushbu nashr Evropa sug'urta sanoati qanday rivojlanishi haqida birinchi ko'rsatma beradi bu ajoyib yilda muvaffaqiyat qozondi.Dastlabki ma'lumotlar har bir yevropalik ekanligini tasdiqlaydi bozor va biznesning har bir yo'nalishi ta'sir ko'rsatdi pandemiya bilan boshqacha. Ba'zilar bor ekan bozorlar va biznes yo'nalishlari bo'ylab umumiy tendentsiyalar, COVID-19, agar biror narsa bo'lsa, o'ziga xos rolni ochib berdi sug'urtachilar har bir alohida iqtisodiyotda o'ynaydi va sug'urtalovchilarning mahsulot va xizmatlarining alohida usuli milliy bozor xususiyatlariga moslashtirilgan va dinamikasi. Bu nima uchun da'volarga ta'sir qilishini tushuntiradi va ba'zi bozorlarda mukofotlar juda cheklangan bo'lsa, boshqalarida bu sezilarli bo'lgan. Ushbu nashr sug'urta Evropaning 37 a'zosidan 26 tasida mavjud bo'lgan dastlabki ma'lumotlarga asoslanadi.
2019 yildan 2020 yilgacha bo'lgan davrda mukofotlar va investitsiyalar bo'yicha foiz o'zgarishlarining ko'rsatkichlari va evolyutsiyaning bir ko'rinishi.
da'volar. Shuni ta'kidlash kerakki, bular o'zgarishi mumkin bo'lgan dastlabki ko'rsatkichlardir
Yevropa iqtisodiy hamkorlik tizimida qabul qilinishicha, sug’urta tashkilotlari ixtisoslashgan va ixtisoslashmagan asosda o’z faoliyatlarini tashkil qiladilar. Ixtisoslashmagan sug’urta tashkilotlari sug’urtaning bir necha turlari bo’yicha o’z ishlarini olib boradilar. Ixtisoslashgan sug’urta tashkilotlari 1-2 yo’nalishlarda ixtisoslashgan holda faoliyat yuritadilar. EHTda sug’urta guruhlari quyidagi ikki xilga bo’linadi: uzoq va qisqa muddatli umumiy sug’urta turlari.
Uzoq muddatli sug’urta turlariga quyidagi etti xil sug’urta yo’nalishlari kiradi:

• 
  hayotni va annuitentini sug’urtalash;
  
• 
  nikoh va farzand tavalludini sug’urtalash;
  
• 
  sog’liq uzluksizligini sug’urtalash;
  
• 
  kapitalni qayta sug’urtalash;
  
• 
  pensiya sug’urtasi;
  
• 
  boshqa turdagi uzoq muddatli sug’urtalar.
  

Yuqoridagi uzoq muddatli sug’urta turlaridan boshqa xalqaro amaliyotda quyidagi sug’urta yo’nalishlari mavjud:

• 
  baxtsiz hodisalardan sug’urtalash;
  
• 
  tibbiy sug’urta;
  
• 
  avtomobillarni sug’urtalash;
  
• 
  temir yo’l vagonlarini sug’urtalash;
  
• 
  samolyotlarni sug’urtalash;
  
• 
  kemalarni sug’urtalash;
  
• 
  transport yuklarini sug’urtalash;
  
• 
  mulkni yongin va tabiiy ofatlardan sug’urtalash;
  
• 
  transport xaydovchilarining fukarolik javobgarligini sug’urtalash;
  
• 
  kema egalarining fuqarolik javobgarligini sug’urtalash;
  
• 
  umumiy javobgarlik sug’urtasi;
  
• 
  kredit sug’urtasi;
  
• 
  xodimlarni zararlar extimolidan sug’urtalash;
  
• 
  moliyaviy zararlarni sug’urtalash;
  
• 
  sud xarajatlari to’lovlaridan sug’urtalash va boshqalar.
  

Yuqoridagi sug’urta turlari mohiyatini ochib berish uchun ularning qo’llanish sohalari bilan tanishamiz.
Eng an'anaviy sug’urta turlaridan bo’lgan hayotning aralash sug’urtasining bunday nomlanishiga sabab, unda 3 xil sug’urta javobgarligi mujassamlashtirilganligidadir. Mazkur sug’urta turida shartnomada ko’rsatilgan yoshga yetib, oxirgi badal to’langandan keyin kompaniya qoplama pulini to’laydi. Qoplama ishsizlik va vafot hodisalarini chetlab o’tmaydi. Hayotning aralash sug’urta shartnomasi 1 oydan 6 oygacha, 1 yilga, 3 yilga, 5 yilga, 10, 15 va 20 yilga tuziladi.
Bolalar va nikox tuyi sug’urtasi bo’yicha shartnoma tuzilgan kunda bolaning yoshi 15 dan oshmagan bo’lishi kerak. Bolaning ota-onasi, boshqa karindosh-uruglari, farzandlikka olgan shaxslar bunday shartnomalar tuzishi mumkin. Kasalligi tufayli I guruh nogironlari bilan sug’urta shartnomasi tuzilmaydi. Nikox sug’urtasining asosiy maqsadi, nikox to’yiga qadar shartnomada ko’rsatilgan sug’urta mablag’i yig’ilib, to’y arafasida uni sug’urtalanuvchiga topshirish va unga bu tantanali tadbirni amalga oshirishda yordam ko’rsatishdir. Badal miqdori sug’urta puliga mos ravishda bo’ladi va pulning sug’urta muddatidagi oylarga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Agar 21 yildan keyin nikox to’yi o’tkazilmasa o’tgan har qaysi to’liq yil uchun sug’urta pulining 3 foiz har bir to’liq oy uchun esa, 0,25 foiz miqdorida to’lanadi.
Tibbiy sug’urta turi sug’urta hodisasi ro’y berganda davolanish xarajatlarini qoplash maqsadida, sug’urtalanuvchilardan olinadigan badallar hisobidan shakllantirilgan fond mablag’laridan moddiy yordam ko’rsatish orqali amalga oshiriladi. Tibbiy sug’urta ikki xil bo’ladi: majburiy va ixtiyoriy.
Fuqarolarni qo’shimcha pensiyaga sug’urta qilish -sug’urtachi bilan sug’urtalanuvchi o’rtasida shartnoma tuzishdan boshlanadi. Bunday shartnomalar 25 yildan 60 yilgacha erkaklar va 20 dan 55 yilgacha bo’lgan ayollar bilan faqat ularning foydasini ko’zlab tuziladi. Kushimcha pensiyaga sug’urtalangan fuqaro, faqat sug’urta muddati davomida hamda qo’shimcha pensiya olish davrida baxtsizlik hodisalaridan ham sug’urtalangan hisoblanadi. Pensiyaga chiqqungacha o’tgan davr sug’urta muddati deb ataladi. Bu muddat tugagach, agar sug’urta shartnomasi bo’yicha hamma badallar to’langan bo’lsa, sug’urtalanuvchi pensiya yoshiga tulgandan so’ng, ularga umrlari oxirigacha qo’shimcha pensiya to’lanadi.
Baxtsiz hodisalardan sug’urtalash hayotni aralash sug’urtalash qoidalari asosida shakllanib, shu bilan birga, alohida sug’urta sifatida ham amalga oshiriladi. Sug’urta shartnomasi amal qilgan davrda sug’urta hodisasi sodir bo’lib kolsa, bu holda tekshirish o’tkazilib, hujjatlar asosida sug’urta koplamasining miqdori aniqlanadi. Agar sug’urta shartnomasining muddati tugasa, baxtsiz hodisa sodir bo’lishi munosabati bilan sug’urta koplamasi to’lansa, sug’urtalangan shaxs vafot etsa, sug’urtalangan shaxs doimiy ishlash uchun chet elga ko`chib ketsa, sug’urta shartnomasi bekor qilinadi. Shuni aytish kerakki, sug’urta idoralari baxtsizlik hodisalari sababini chuqur o’rganish va uni aniqlash maqsadida sug’urtalanuvchining tibbiy kurikdan o’tishi uchun mutaxassis shifokor xuzuriga borishlari shart
Yuklarni sug’urta qilish uchun sug’urta tashkilotlari yuridik va jismoniy shaxslar, yukni junatuvchilar, yukni qabul qilib oluvchilar bilan shartnoma tuzib, bunda sug’urtalashga doir asosiy ko’rsatkichlar keltiriladi. Yuklar sodir etilishi mumkin bo’lgan barcha hodisalaridan sug’urtalanadi. Sug’urta shartnomasi yuzasidan javobgarlik yuk ombordan junatish uchun olingandan boshlanadi va butun yo’l davomida yukni ortish va uni tushirib, qaytadan ortish, omborda saqlash, yuk qabul qiluvchining omboriga yoki sug’urta guvoxnomasida ko’rsatilgan oxirgi punktdagi belgilangan manzilga yetkazib berilgunga qadar davom etadi.
Transport vositalarining ixtiyoriy sug’urtasi o’zining 4 xil ob'ektiga ega:

1. 
   Transport vositalari
   
2. 
   Xaydovchi va yulovchilar
   
3. 
   Transportga tegishli qo’shimcha uskunalar
   
4. 
   Asosiy transport vositasi yoki pritsepda tashilayotgan yo’q.
   

Aholiga tegishli mol-mulkni ya'ni, imoratlar, uy-joylar, kvartiralar, xayvonlarni sug’urta qilish uchun zaruriy ma'lumotlar aniqlanadi. Bunda ajratilgan er uchastkalari, xususiylashtirilgan turar-joy fondi va soliq idoralari ma'lumotlaridan foydalaniladi. Sug’urta koplamasini to’lashda imoratning shikastlanishi va vayron bo’lishini kuzga tutish lozim. 1-kavatda uni ta'mirlash xarajatlari koplanadi. Bunda imoratni saqlab qolish uchun ketgan xarajatlar koplamaga qo’shib to’lanadi.