1. XX asr 2-yarmida Turkmanistonda sovetlashtirish siyosatining olib borilishi

1985-1990 yillardagi qayta qurish siyosatining Markaziy Osiyo respublikalaridagi iqtisodiy va madaniy hayotga ta'siri.

80- yillar o’rtalariga kelib SSSRda tanglik holati keskin kuchaydi, u mamlakat hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. Boshi berk murakkab vaziyatdan chiqib, yo’lini qiyinchilik bilan izlash boshlandi. Nihoyat 1985 yilning bahorida QPSSMQ ning aprel plenumi sovet jamiyatini tubdan qayta qurish, uning barcha sohalarini chuqur isloh qilish yo’lini e’lon qildi. “Qayta qurish” sovet jamiyatini rivojlantirishning ob’ektiv ehtiyoji unda yashovchimillatlar va xalqlar manfaatlari taqoza etgan hayotiy zarurat sifatida tariflandi. 80 yillarning o’rtalaridan boshlangan “qayta qurish” madaniyat sohasini ham qamrab oldi. Mamlakat siyiy rahbariyatining madaniyat sohasini “qayta qurish” aslida ma’naiy jabhada ma’muriy – buyruqbozlik tizmini rivojlanishining ekstensiv yo’li yaroqsiz bo’lib qolganligidan dalolat edi. Haqiqatdan ham shunday edi. Chunonchi uzoq yillar davomida muxtabid tuzumning milliy respublikalar madaniyatini inkor etib, butun mamalakatda yagona “sotsiolistik madaniyat”ni shakillantirish borasida olib borgan g’ayri ilmiy siyosati madaniyatda ham ijtimoiy,iqtisodiy sohalarda bo’lganidek tushkunlik, turg’unlik mehanizimini yuzaga keltirdi. Siyosiy rahbariyatning ta’siri bilan aytganda uning “rivojlanishni sun’iy ravishda jadallashtirish” lozim edi.

Lekin shuni ham alohida ta’kidlash, lozimki, madaniyat rivoji, ma’naviy jarayonlar jamiyatning o’ziga xos ichki, tabiy qonunlari asosida ruy beradi, uni sun’iy jadallashtirish uchun ko’r – ko’rona aralashuv salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin.

Yana shuni tan olish kerakki, qayta qurish O’zbekistonda milliy madaniyatni, ayniqsa, milliy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, xalqning o’zligini anglash, jarayonini tezlashtirish yo’lida ma’lum qadam bo’ldi.

Madaniyatdagi “qayta qurish” hukumron mafkuraning o’z siyosiy
barqarorligini chiklash yo’lidagi navbatdagi urinishi edi,xolos. Uning maqsadi madaniyatdagi shakillanib bo’lgan sekinlashtirish mexanizmining “ko’zga tashlanib” turgan ayrim “qusurlarni” ta’mirlashdan boshqa narsa emasdi. Bu narsa ayniqsa xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimida yaqqol ko’zga tashlanib qoldi.¹ 1985-1990 yillar xzalq ta’limi tizimidagi ayrim siljishlar ma’muriy – buyruqbozlik tizimining zo’r berib qilgan harakati bilan tafsiflanadi. Lekin bu davrda ta’lim va tarbiya sohasida ziddiyatli holatlar yanada keskinlashdi. Maktab, o’rta maxsus va oliy ta’lim tizimi moddiy jihatdan yetarli darajada ta’minlashadi.

80 yillarning o’rtalaridan boshlangan xalq maorifidagi islohatlar majoziy ahamiyatga ega bo’lib, mavjud muammoni hal qilishdan ko’ra uni keng xalq ko’z ungidan yashirib “buyab - bejab” ko’rsatish maqulroq ko’rindi. Aslida, islohatdan ko’zlangan maqsad “sovet ta’lim tizimi”ni xalqaro darajada ko’tarish, mutaxassis va o’quvchilar bilan saviyasi sifatini oshirish, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirishdan iborat edi.

Ammo ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Buning sababi islohotning o’sib borayotgan kommunistik “ta’limga” mustabid jamiyatning tafakkuriga asoslanganligi bo’ldi. Ulardan tashqari islohotni quruq va’dalarga asoslanib o’tkazib bo’lmasdi, u kuchli moddiy bazaga ega bo’lishi kerak edi. Lekin u moddiy jihatdan ta’minlanmadi, shuning uchun ham u kutilgan natija bermadi.

Masalan, xalq ta’limi sohasida belgilangan islohotlarni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston SSR maorif vazirligi respublikadagi tabiiy o’sishni e’tiborga olgan holda yuqori saviyadagi ta’lim tizimini yaratish maqsadida 1985-1990 yillarga mo’ljallab tuzilgan istiqbolli rejada 3693 ming o’quvchiga mo’ljallangan yangimaktablar qurishni