1-topshiriq. Jadvalni to‘ldiring: Falsafa fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon al Forobiy (870-950). Uning yaratgan asarlarining umumiy soni 160ta bo’lib, uni ikki guruhga ajratish lozim: a) qadimgi yunon faylasuflari va tabiatshunos olimlarining(Arastu, Aflotun, Evklid, Galen va boshqalar) ilmiy meroslarini sharxlash, targ’ib qilish va o’rganishga bag’ishlangan; b) O’rta asr fanining tabiiy va ijtimoiy falsafiy fikri sohalariga, uning turli dolzarb masalalarini ishlab chiqishga, tabiatshunoslik, musiqashunoslik, jamiyatshunoslik, filologiyaning muhim sohlariga bag’ishlangan risolalaridir. Forobiy fanlar bilish vositalari ekanligini ta’kidlab, “Ixso al ulum” risolasida nazariy(mantiq, falsafa, tabiiy fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Shuningdek barcha fanlarni beshta katta guruhga ajratadi. Til haqidagi ilm – bu etti bo’limdan iborat. Mantiq. Matematika – bu ham etti bo’limdan iborat: arifmetika; geometriya; optika; sayyoralar haqidagi ilm; og’irlik haqidagi ilm; mexanika; musiqa haqidagi ilm. Tabiyot ilmlari va ilohiyot(metafizika) Shaharni boshqarish haqidagi ilm (yoki siyosiy ilm), fiqh – huquqshunoslik va kalom. Forobiy fikricha, borliq (mavjudot) olti bosqichdan iborat bo’lib, bu bosqichlar, ayni vaqtda butun mavjud narsalarning asosidir, ular bir-birlari bilan sabab va oqibat munosabatlari tarzida uzviy bog’langandir. 1-bosqich – birinchi sabab (as-sabab al - avval, ya’ni Alloh), 2-bosqich osmoniy jismlar (as – sabab as – soniy), 3 – bosqich – faol aql (al-aql al -faol ), 4 – bosqich jon (an-nafs), 5 – bosqich – shakl ( as –surat), 6 – bosqich – materiya (al-modda). Forobiy ijodida bilish nazariyasi ham muhim ahamiyat kasb etdi.Uningcha bilish dunyoni sezgi va aql birligi sifatida anglab etish nazariyasidir. Bunda akl va jon narsalar tabiatini sezgilar idrokidan foydalanib anglab etadi. Narsalarning mohiyati akl bilan anglab etiladi. Bunda aql avvalo mantiqqa tayanishi, lekin sezgi a’zolari beruvchi materialdan foydalanishi lozim. Кузатув ва тажриба соҳасида ҳам шарқ мутаффакирлар анча илгарилаб кетишган эди. Ibn Sino Zakariyo ar-Roziy va Beruniy kabi jahon falsafiy tafakkur tarixida birinchilardan bo’lib kuzatuv va tajribaga muhim e’tibor qaratdi. Masalan, alloma ular ko’magida xastaning holati, kelajakda kutilayogan kayfiyati, dori-darmonlar tarkibi, inson va atrof-muhit o’zaro munosabati muammolarini hal etishga urindi.