1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

9. Vertikal atılǵan dene qozǵalısı. Erkin túsiw

Jer betinde jaylasqan qálegen erkin dene Jer orayína qarap baǵıtlanǵan 9,81 m/s² tezleniw menen túsiwi eksperimental túrde anıqlanǵan. Eń qızıqlısı sonda, bul tezleniw deneniń massasına, dúzilisine hám dáslepki tezligine baylanıslı emes. Bul tezleniwdi g háripi menen belgilew qabıl etilgen hám g=9,81 m/s². Biz erkin túsiw tezleniwi g nı hámme waqıt oń shama dep esaplaymız. Sonıń ushın x kósheri joqarıǵa baǵıtlanǵan bolsa, ol halda tezleniw a = - g boladı.

Deneniń vertikal tegisliktegi qozǵalısın kórip shıǵayıq. Gorizontal baǵıttaǵı koordinatanı x penen, vertikal baǵıttaǵı koordinatanı u menen belgileymiz. Bizge belgili, eger gorizontqa salıstırǵanda múyesh astında shar atılsa, ol parabola boylap qozǵaladı. Bul shardıń kóshiwi tómendegishe sıpatlanadı:
(2.15)
Shardıń gorizontal baǵıttaǵı kóshiwi
(2.16)
kóriniste ańlatılsa, vertikal boylap kóshiwi bolsa (1) teńleme menen sıpatlanadı.
(2.16) teńlemeni t ǵa qarata sheship hám onı (2.15) teńlemege qoyıp tómendegige iye bolamız:
, (2.17)
Bul teńleme parabola teńlemesi bolıp tabıladı. Teńleme járdeminde dáslepki tezlikti anıqlaw múmkin, sonday-aq, shardıń tezligin onıń vertikal (v₀)_x hám gorizontal qurawshıları (v₀)_y járdeminde de tabıw múmkin. Aytaylíq, ∆t waqıt dawamında shar gorizontal baǵıtta ∆x, vertikal baǵıtta bolsa ∆u aralíqtı ushıp ótse, ol halda Pifagor teoremasına muwapıq shardıń tolíq sızıqlı kóshiwi tómendegige teń boladı:
, (2.18)
(2.18) teńlemeniń hár eki tárepine ∆t ǵa bólsek,
(2.19)
yaki
(2.20)
boladı.
Bunda u’sh ólshemli keńislikte bolsa
(2.21)
kórinisinde boladı.
Fizikada kópshilik jaǵdaylarda vektor shamalar menen jumıs islewge tuwra keledi. Ol yaki bul fizikalíq shamanıń vektor shama ekenligi tajriybede anıqlanadı. Deneniń kóshiwi, tezlik, tezleniw, kúsh, impuls momenti, kuch impulsi, elektr maydan kernewliligi, 8.t.b. vektor shamalar bolıp tabıladı.
Tezliklerdi vektor usılda qosıwdı aǵıp atırǵan suwda qozǵalıp atırǵan qayıq mısalında kórsetiw múmkin. Qayıqtıń ∆t waqıt ichindegi suwǵa salıstırǵanda kóshiwin ∆S penen, suwdıń qurǵaqlíqqa salıstırǵanda kóshiwin ∆S_c menen belgileymiz. Ol jaǵdayda qayıqtıń qurǵaqlíqqa salıstırǵanda kóshiwi ∆S’ tómendegishe boladı:
∆S’ = S_c + ∆S (2.22)

Bul ańlatpanıń hár eki tárepin ∆t ǵa bólip jibersek,

(2.23)

kórinistegi teńlemege iye bolamız.

Eger ∆t  0 bolsa, ol halda
(2.24)
boladı.
Bunda v_c – suwdıń qurǵaqlíqqa salıstırǵanda tezligi, v – qayıqtıń suwǵa salıstırǵanda tezligi, v' - qayıqtıń qurǵaqta turgan qozǵalmas baqlawshıǵa salıstırǵanda tezligi. (2.24) ańlatpa tezliklerdi qosıw qádesi dep ataladı.