1-tema. Elementar fizika páni boyinsha túsinik. Tuwrí sízíqlí ózgermeli qozǵalís. Jobası

7. Teń ólshewli tezleniwsheń qozǵalís

Qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanıń qaldırǵan izi traektoriya dep ataladı. Eger traektoriya tuwrı sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs tuwrı sızıqlı, traektoriya iymek sızıqtan ibarat bolsa, qozǵalıs iymek sızıqlı dep ataladı.

Qálegen traektoriya boylap qozǵalıstaǵı materiallíq tochkanı baqlayı3. Baqlawdı materiallíq tochkanıń A tochkadaǵı halatınan baslaymız.
Bazı bir t waqıttan keyin materiallíq tochka B tochkaǵa jetip kelsin, ol S joldı ótedi (1-súwret).

1 –súwret

Materiallíq tochkanıń baslanǵısh (A) hám aqırǵı (B) halatların sıpatlawshı r hám r0 radius vektorlardıń ayırmasına teń vektorlíq shama materiallíq tochkanıń orın awıstırıwı dep ataladı. Materiallíq tochkanıń qozǵalısı dawamında qaldırǵan izi tuwrı sızıq bolıp, teńdey waqıtlar ishinde teńdey jollardı ótse, qozǵalıs tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs dep ataladı. Deneler teń waqıtlar aralíqlarında hár qıylı jollardı basıp ótiwleri mumkin.

Qozǵalıslar arasındaǵı bul parıqtı xarakterlew ushın tezlik túsinigi kiritiledi.

2-súwret

Waqıt birligi ishinde basıp ótilgen jol menen ańlatılatuǵın fizikalíq shamaǵa tezlik delinedi. Eger dene t-t0 waqıt ishinde S-S0 joldı basıp ótse, (2-súwret) tezliktiń matematikalíq ańlatpası:

(1.1)
kóriniste boladı
Eger S₀ = 0 hám t₀ = 0 bolsa,
(1.2)
Materiallíq tochkanıń tezligi vektor shama bolıp, Sİ birlikler sistemasıda m/s (metr/sekund) da ólshenedi.
Qozǵalıstıń bir zamattaǵı tezligin xarakterlew ushın waqıttı sonday kishireytip baramız, nátiyjede ortasha tezlik bir zamattaǵı tezlikke jaqınlasıp baradı, yaǵnıy
(1.3)
(1.3)-teńlikten kórinip tur, tezliktiń san mánisi joldan waqıt boyínsha alınǵan birinshi tartipli tuwındı menen ańlatılar eken.
Dene qozǵalısınıń tezligi teń waqıt aralíqlarında birdey (v) muǵdarǵa ózgerip baratuǵın qozǵalısqa teń ózgermeli qozǵalıs delinedi. Bunday qozǵalıs teń tezleniwshi hám teń ásteleniwshi qozǵalıslarǵa bólinedi. Eger materiallíq tochka tezligi t - t_o waqıt dawamında V - V_o ge ózgerse, dene alǵan tezleniw: menen ańlatıladı. t₀ = 0 hám V_o = 0 ushın materiallíq tochka tezleniwi
(1.4)
ge teń boladı hám m/s² da ólshenedi. Materiallíq tochkanıń ıqtıyarıy waqıttaǵı tezligi
(1.5)
basıp ótilgen jol uzınlıǵı
(1.6)
formula menen anıqlanadı. Eger 6 teńlikte bolsa,
(1.7)
boladı. Jol menen tezlik arasındaǵı baylanıs:
(1.8)
yaki
(1.9)
formulalar menen ańlatıladı.