|
II bob Tarixiy manba tushunchasi, turlari,ularni turkumlash
2.1 Turkiy adabiyot tarixida yangi davr yoki qabr toshlari davri
adabiyoti tosh bitiklarning o’rganilish tarixi
Tarixiy manba- deganda uzoq o’tmishdan qolgan,insoniyatning tabiat va
jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi kechmishini o’zida aks ettirgan
moddiy (ashyoviy) va ma’naviy yodgorliklarga aytiladi. Moddiy manbalar
turkumiga ko’xna manzilgoh va mozorlar,shaxarlar,qasrlar hamda qal’alarning
xarobalari,o’sha joylardan topilgan ishlab cjhiqarish va urush qurollari,uy-ro’zg’or
hamda
zeb-ziynat
buyumlari
,qadimiy
sug’orish
inshootlarining
qoldiqlari,oltin,kumush va mis tangalar,shuningdek ibtidoiy va hayvonlarning
qoyatoshlarga o’yib ishlangan sur’talari,umuman tosh va boshqa qattiq
buyumlardagi yozuvlar kiradi Ma’naviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq
o’tmishdan qolgan qo’lyozma asarlar hamda odamlarning turmushi va urf-
odatlarini o’zida aks ettiruvchi materiallar,shuningdek,kishilar ongida saqlanib
qolgan urf-odat va an’analar kiradi
14
Tarixiy manbalarning turkumlari
1.
Moddiy (ashyoviy) manbalar;
2.
Etnografik manbalar;
3.
Lingvistik manbalar;
4.
Xalq og’zaki adabiyoti
5.
Yozma manbalar
Qadimgi zamon tarixi manbalari(m.a.6 milodning 5-asrlari)
Manbalar
1.
Qadimgi
eron
manbalari,”Avesto”,”Xvaday
namak”(“Podshoxnoma”),”Matakdani xazar datastan”(“Bir ming nafar
huquqiy ajrim”)”Shoxnoma”
2.
Qadimgi hind manbalari “Maxabxarata”
3.
Qadimgi yunon va Rim manbalari(Xeradot,Diodor,Pompey Trog,Arrian
Flaviy,K.K.Ruf,G.P.Sekund,Polibiy,Strabon,Ptolomey Klavdiy)
Qadimgi Eron manbalari Tosh va sopolga o’yib yozilgan katibalar(mixiy
yozuvlar) Axamoniylarning qadimiy poytaxti Persepol shuningdek,Suza va
Ekbetana (xoz Hamadon) shaxarlari va uning atrofidan topilgan.persepoldan 5
km masofada,uning shimol tarafida Husaynkux qoyalarida axamoniylardan
Doro1,Ksereks1( m.a. 486-465y),Artaksereks 1 (m.a.465-424y)hamda doro 2
(m.a.424-404y)larning maqbaralarini hamda ularga kiraverishda o’yib yozilgan
katibalar bor.Bu yozuv tarixda Naqshi Rustam deb ataladi.
15
Behistun yozuvi Yodgorliklar orasida eng muximlaridan biri mashxur
Behistun yozuvidir.Bu yozuvlar (uzunligi 22m,umumiy balandligi 7,8
m)shimoliy Eronda,Kirmonshoxdan 30 km masofada,dara bo’ylab o’tgan
qadimgi karvon yo’li yoqasida,uning chap tarafida,zagros nomli tik qoyaga
9taxminan 105 metrbalandlikda)doro 1 ning amri bilan yozdirilgan g’alaba
yodgorligidir.
AVESTO” eng qadimgi tarixiy manba
Zoroastrizm dining (m.a.6-milodning
6-asri)dining muqaddas kitobi.Bir gurux olimlar “Avesto’ Midiyada yozilgan
desalar,ko’pchilik amudaryo bo’yida joylashgan viloyatlarda,Balx bilan xorazm
oralig’ida yaratilgan, deb hisoblaydilar.
16
Avesto 4 qismdan :
(Yasna,Yashtov,Vispa-rad,Vendidad)iborat.
Uning Kopengagenda saqlanayotgan yagona nusxasi asosida tayyorlangan
fotomatni 1937-1944-yillari oltin jild qilib nashr qilingan
“Xvaday namak”qad
Eronning 627-yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan baxs etuvchi tarixiy asar
bo’lib,paxlaviy tilida yozilgan.sar ayniqsa axamoniylar,Ashkoniylar va Sosoniylar
tarixi bo’yicha muxim manbalardandir.
“Matakdani hazar datastan”(“Bir ming
nafar huquqiy ajrim”)Paxlaviy tilida yozilgan(8-asr).Asarda Eronning Sosoniylar
davridagi davlat tuzulishi va uning ijtimoiy hayoti haqida qimmatli ma’lumot bor.
“Shoxnoma”Abulqosim Firdavsiy (taxm.940-1030yy.)qalamiga mansub,3 qism
va 65 ming baytdan iborat epik asr.976-1011-yillar orasida yozilgan
Qadimgi Yunon va rim manbalari Xeradot(m.a.490-480-y o’rtasi-425 y.)U
Ellada,va Sharq mamlakatlari ning qadim zamonlaridan to miloddan avvalgi 479-
yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat
“Tarix”asari
bilan
shuhrat
topgan.
Diodor.(m.a.90-21-yy.)U
“Tarixiy
kutubxona”nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan.Bu asar yunoniston va
Rimning qadim zamonlardan to milodning 1-asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z
ichiga oladi Pompey Trog (milodgacha 1-milodning 1 asrlari)-”Filipp tarixi”asari
bilan mashhur bo’lgan rim tarixchisi44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuriya
podsholari
zamonidan
to
rim
imperatori
avgust(m.a.63-milodning
14-
yili)davrigacha dunyoda b-b o’tgan voqealarni bayon qiladi,lekin asosiy e’tibor
Yunonistonningmakedoniyalik Filipp 2 va Iskandar Zulqarnayn davrini bayon
etishga
qaratilgan.
Arrian
Flaviy
“Iskandar
haqida”,”Prfiyaliklar
haqida”,”Hindiston”va 7 jildlik “Iskandarning yurushlari nomli kitoblar muallifi.
17
K.K.Ruf (milodning 1-asri)Iskandar Zulqarnaynning Eron,O’rta Osiyo va boshqa
mamlakatlarga qilgan harbiy yurushlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk
Iskandarning tarixi” nomli asar yozib qoldirgan.
Gay Pliniy Sekundning (24-79-y.) 20 kitobdan iborat “Germanlarning
urushlari”,ikki jilddan iborat “Pompony sekundning hayoti’va 37 kitobdan iborat
“Oddiy
tarix”nomli
kitoblar
yozib
qoldirganligi
ma’lum”Oddiy
tarix’G.P.sekundning shox asari hisoblanib unda antik dunyo tarixi,iqtisodiy ahvoli
hamda madaniyati bayon etilgan.
Polibiy (m.a.201-120-yy.)-40 kitobdan iborat “Umumiy tarix”asari bilan
mashxur.Bu asar Yunoniston,Makedoniya,Karfagen,Misr,Suriya va Rimning 220-
146-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi.
Strabon (m.a.63-milodning 23y.)Uning 17 kitobdan iborat “Geografiya”asari
juda mashhur.
Ptolomey
Klavdiy(taxminan
90-160
yy.)Uning
“Almagest”,”Optika”,”Germanlar
haqida
tushuncha”,”Geografiya”asarlari
mashhur.
18
2.2 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar
Tosh va yozma badiiy bitiglarning topilishi turkiy adabiyot tarixida yangi
davrni boshlab berdi. Мarkaziy Osiyoga arablarning kelishiga qadar yaratilgan
yozma adabiyotni o’rganishda O’rxun va Enasoy daryolari yoqasidan topilgan
tosh bitiglar alohida ahamiyatga ega. Turkiy halqlarning bu adabiy-tarixiy
yodgorliklari VI-VIII asrlarga oid bo’lib, ular turk runiy yozuvlari deb yuritiladi.
Turkiylarda tosh bitiglar tarixi uzoq tarixga ega. 1970 yilda Olmaotadan 50
kilometr uzoqlikdagi Esik shaharchasidan topilgan qabrdan Urxun alifbosidagi
harflar bitilgan runiy yozuvdagi tosh bitig qo’lga kiritilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
