1 Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida Reja

I bob Qadimgi turkiy bitiklar haqida. 
1.1O’rxun-Enasoy yodgorliklarining fonetik va
morfologik xususiyatlari. 
Qadimgi turkiy bitiklar haqida. 
XIX asrning birinchi choragidan boshlab Sibir va Mo’g’uliston hududlarida 
topilgan "sirli» yozuvlar haqida ma‘lumotlar uchraydi. Lekin bu yozuvlar ancha 
paytgacha o’qilmay, «sirli» bo’lib qolaverdi. 1889 yili Fin olimlari Enasoy 
bo’yidan topilgan yodgorliklar atlasini tuzdilar. Chunki fin olimlari bu yozuvlar 
ular o’qilganga qadar fin xalqi o’tmishiga taalluqli deb hisobladilar. Bu matnlarni
birinchi bo’lib 1893 yili Daniyalik olim Vilgelm Tomsen o’qib chiqdi. Uning 
kashfiyotiga suyangan holda rus olimi V.V.Radlov o’qib chiqish sharafiga 
muyassar bo’ldi. Bular turk hoqonliklari davrida xonlar, sarkardalar qabri ustiga 
turkiy tilda bitilgan yodgorliklar edi. O’rxun-Enasoy yodgorliklari ichida eng 
mashhurlari: Kultegin, To’nyuquq, Bilga Hoqon, Moyun Choru kabi xon va 
sarkardalar sharafiga bitilgan yodgorliklardir. 
Bu yodgorliklar toshlarga o’yib yozilgan, ularda xonliklar davridagi turkiy 
xalqlarning hayot tarzi, davlat tuzilishi, din haqida ma‘lumotlar berilgan. O’rxun- 
Enasoy daryolari bo’ylarida topilgani uchun O’rxun- Enasoy yodgorliklari deb 
yuritiladi. 
O’rxun-Enasoy yozuvinng kelib chiqishi xususidagi turli fikrlari ham 
mavjuddir: ba‘zilar uni oromiy yozuvlar bilan bog’lasa, ba‘zilar qadimgi turkiy 
tamg’alar bilan bog’laydilar. Asli O’rxun-Enasoy yozuvi fonografik yozuv bo’lib, 
unda 35 belgi mavjud. Har bir harf bir-biriga qo’shilmay alohida yoziladi. Ba‘zan 
bitta tovushni ifodalash uchun bir nechta belgi qo’llangan. Unli tovushlarda esa 4ta 
belgi, 8 ta unli tovushni ifodalash uchun xizmat qilgan: 

---

5 
A a(e) o,u 
I,i o,u 
Unlilarni ifodalovchi harflar so’z boshida va o’rtasida ko’pincha tushirib 
qoldirilgan: 
Lp-alp tg’-tag’ 
Undoshlar qattiq va yumshoq variantlarga ega bo’lgan, shuning uchun 
yumshoq undosh uchun alohida belgi, qattiq undosh uchun alohida belgi 
qo’llangan. 
Bing(ming) ben(men) 
Yumshoq va qattiq variantlarga ega bo’lmagan undoshlar uchun, asosan, 
bitta belgi ishlatilgan: 
-sh, -p, -ng, -m 
O’rxun-Enasoy yozuvida ketma-ket kelgan undoshni bitta harf orqali 
ifodalash hollari ham mavjud. 
-ltt, -nm -nch 
2 . O’rxun-Enasoy yozuvining fonetik va morfologik xususiyatlari. 
O’rxun-Enasoy yozuvlarida hozirgi ko’pgina turkiy tillar uchun xarakterli 
bo’lgan palatal singarmonizm mavjud. Labial singarmonizm yodgorliklarida 
muntazam uchramaydi, ya‘ni ba‘zi hollarda unga amal qilinmaydi. Bu Erda shuni 
aytish kerakki, singarmonizm nima? Singarmonizm deb so’zdagi tovushlarning 
bir-biriga hamda o’zakka qo’shimchalarning talaffuz jihatdan uyg’unlashishiga 
aytiladi: singarmonizmning ikki qonuni, ya‘ni palatal-tanglay uyg’unligi-so’zdagi 
tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarning o’zakka qatorda va qalin-
ingichkalikda moslashuvi: qag’anqa(hoqonga), ilgaru oldinga, barig’ (borish); Lab 
uyg’unligi-birinchi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi unlining yoki o’zakdagi 
unliga qo’shimchadagi unlining lablanish jihatidan moslashuvi: ishig (ishni), inim 
(ukam), kozum(ko’zing) kabi. 

---

6 
Undoshlar so’zning boshida ketma-ket kelmaydi. So’z o’rtasida va oxirida 
sonor tovushlar bilan jarangsiz undoshlarning ketma-ket kelishi xarakterlidir: 
kuntuz, kuchlik, o’rt,kelti. 
So’z oxirida G’ va G undoshlari saqlanadi: tag’,elig, otuz(ellik) 
Undoshlar geminatsiyasi kam uchraydi. Otuz, toquz, sakiz. 
O’rxun-Enasoy yozuvlarida hozirgi turkiy tillarda qo’llaniladigan o’rinlarda 
d tovushi ishlatilgan: adaq, adg’ir, yadaq(yayaq( kodi( quyi(bod(bo’y. 
Hozirgi turkiy tillarda ishlatiladigan o’rinlarda (so’z boshida yodgorliklarda 
asosan, b qo’llangan: bangan-menga, bung-mung, bengu-mangu, bing-ming,bin-
min.000 
O’rxun-Enasoy yozuvlaridagi morfologik xususiyatlar xususida to’xtalganda 
shuni aytish joizki, jo’nalish kelishigi qo’shimchasi-qa shaklidan tashqari-garu, 
g’aru kabi murakkab shakli ham, -a shakliga ega bo’lgan: ilgaru, yoqaru, og’lima, 
budunima. 
Tushum kelishigining -ni, -in shakllaridan tashqari, -ig’, -ig shakllari ham 
bo’lgan: budunig’-xalqni, tashig’(toshni) kabi. Bu davrda alohida vosita kelishigi 
shakli ham bo’lgan: -n, -in: yayin(yoz davomida -ko’lukin (qora moli vositasida). 
Murakkab sonlarning joylashishi ham hozirgi turkiy tillardan farq qiladi. Bunda 
avval birlik, keyin o’nlik sonlar keladi: Eti, Egirmi-o’n Etti, bir o’tuz) yigirma bir. 
Fe‘lning sifatdosh shakli: -mish, -duk, -tagi, -ig’ma shakllari ham mavjud 
bo’lgan: yaratmish -yaratilgan, qalmish -qolg’an, o’ltachi -o’layotgan, keligma -
kelayotgan. Ravishdosh shakllaridan biri-pan bo’lgan: yoripan -yurib, yuribon. 
Hozirgi o’zbek tilida mustaqil qo’llanishi juda chegaralangan -a ravishdosh 
shakli u paytda mustaqil ishlatilgan: tuta-tutib, basa-bosib-bosa.
O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari turkiy tilda gaplashuvchi xalqlarning 
tarixini va til taraqqiyotini o’rganishda muhim manbadir. Bu yozuv yodgorliklari 
VI- XI asrlarda Mug’ulistondan boshlab to Dunay daryolarigacha yashagan xalqlar 
tomonidan yaratilgan. Shu sababli ham bu yodgorlik turkiy xalqlarning mushtarak 
yodgorligi hisoblanadi. 

---

7 
3. Turkiy tillarning unlilar sistemasi. 
Dunyodagi barcha tillarda bo’lgani kabi turkiy tillarda ham unli va undoshlar 
ziddiyati mavjud. 
Hozirgi turkiy tillarda unli va undoshlar miqdori bir hil emas Ba‘zi turkiy 
tillarda miqdori 20 tadan ortiq chuvash, tuva, gagauz, chulim-tatar tillarida, 
ko’pchiligida 8ta, hozirgi o’zbek adabiy tilida 6ta, undoshlarda esa bunday farq 
yo’q. 
Qadimgi turkiy tilda 8 ta unli bo’lib, ular bir-biridan qatori, tor va kengligi, 
lablanish va lablanmasligiga ko’ra farq qiladi: Bulardan a, i, o, u orqa qator va e, i, 
o, u oldi qator unlilardir.Keng unlilar- a,e,o,o; Tor unlilar: ,i,u,u. Lablanmagan 
unlilar-a,e,i,i. Lablangan unlilar: o, o, u, u. Qadimgi turkiy tilining unli fonemalari 
munosabatidagi bunday miqdoriy tenglik ularning sistemasini kub shaklida 
ifodalashga imkon beradi: Kubning yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng 
unlilar, old qismida old qator unlilar, orqasida orqa qator unlilar, o’ng tomonida 
lablangan va chap tomonida lablanmagan unlilar berildi.