1. Pulning mohiyati

Inkasso topshiriqnomalar bilan hisob-kitoblar Bizga ma’lumki, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bankdagi hisobvaraqlaridan mablag‘larni faqatgina ularning topshirig‘i (to‘lov topshiriqnomasi, akkreditiv, hisob-kitob va pul cheki) va roziligi (to‘lov talabnomasi, kredit bo‘yicha muddatli majburiyatlar, shartnomalarda kelishilgan bo‘lsa, memorial order) bilangina o‘tkazish qonunchilik hujjatlarida belgilab qo‘yilgan. Bozor munosabatlarida xo‘jalik subyektlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning ko‘pqirraligi va kutilmaganda vujudga kelgan ziddiyatlarni hal qilishda qo‘llaniladigan shunday to‘lov hujjatlari ham mavjudki, ushbu to‘lov hujjati tegishli muassasalar tomonidan bankka taqdim etilganda mijozning hech qanday roziligini olmasdan turib, bank bo‘limi uning hisobvarag‘idan mablag‘ni hujjatda ko‘rsatilgan manzilga o‘tkazib berishi lozim. Ushbu to‘lov hujjati inkasso topshiriqnomasidir. 99 Inkasso topshiriqnomasi – bankka mijoz (to‘lovchi)ning hisobvarag‘idan so‘zsiz tartibda mablag‘larni hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi talabini anglatadi. Inkasso topshiriqnomalari bankka quyidagi tashkilotlar tomonidan taqdim qilinishi mumkin: • o‘z vaqtida to‘lanmagan soliqlar va Davlat byudjetiga o‘tkaziladigan soliqdan tashqari to‘lovlar (penya, jarimalar)ni undirib olishda soliq idoralari; • byudjetdan tashqari fondlar – o‘z vaqtida to‘lanmagan to‘lovlarni undirib olishda, agarda bu qonuniy hujjatlarda ko‘zda tutilgan bo‘lsa; • bojxona organlari – o‘z vaqtida to‘lanmagan bojxona to‘lovlarini undirishda; • sud organlari ularga berilgan ijro hujjatlari bo‘yicha; • moliyalashtirishga ortiqcha o‘tkazilgan mablag‘larni qaytarishda, yuqori moliya organlari quyi byudjet tashkilotlarga, davlat kafolati ostida berilgan muddati o‘tgan kreditlarni qaytarishda va boshqa holatlarda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligidan inkasso topshiriqnomalari qabul qilinadi; • qonuniy hujjatlarga asosan boshqa organlar.

Cheklar bilan hisob-kitoblar Hisob-kitob cheklari asosan aholi o‘rtasida bo‘ladigan savdo munosabatlarida keng qo‘llanilib, Davlat tijorat Xalq banki bo‘limlari amaliyotida uchraydi. Shuni ta’kidlash lozimki, hisob-kitob cheklari bilan to‘lovlar naqd pulsiz shaklda amalga oshirilib, ularni naqd pulga aylantirish ta’qiqlanadi. Tijorat banklari o‘rtasida cheklar bilan hisobkitoblarning asosan qo‘lda amalga oshirilishi, mijozning hisobvarag‘ini debetlash orqali mablag‘ni o‘tkazib berish lozimligi, bank bo‘limida vakillik hisobvarag‘ida mablag‘lar taqchilligi paytida qabul qilingan cheklar bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirilmasligi, cheklarning yo‘lda yo‘qolishi va ayrim hollarda rekvizitlarining aniq bilinmasligi va to‘g‘ri rasmiylashtirilmaganligi kabi muammolar mavjud. Hisob-kitob cheki bu mijozning xizmat ko‘rsatuvchi bankka chek beruvchining hisobvarag‘idan chek qabul 101 qiluvchining hisobvarag‘iga ma’lum miqdordagi mablag‘larni o‘tkazib berish uchun bankning maxsus blankasida – bankka bergan topshirig‘idir. Chek blankalari tijorat banklari buyurtmasiga ko‘ra tayyorlanadi. Bunda chek raqami va seriyasi, bank – emitentning nomi va firma belgisi tipografiya usulida yoziladi. Hisob-kitob cheklari faqat tovar va xizmatlar uchun xo‘jalik subyektlari va jismoniy shaxslar orasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar qilishda qo‘llaniladi. Hisob-kitob chekining maksimal summasi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘rnatadi, minimal summasi esa tijorat banklari tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.