1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
279 
Ekologiya omillari (sharoitlari). Ekologiyaning virus kasalliklariga ta’siri ikki 
xil bo‘lishi mumkin, ya’ni a) ekologik omillarni (namlik, temperatura, yorug‘lik, 
pH, virusni holati) virus kasalliklarini rivojlanishiga va b)tarqalishiga ta’siri 
bo‘ladi. 
a) ekologik omillarni virus kasalliklarini rivojlanishiga ta’siri o‘simlik virus 
bilan kasallangandan so‘ng tashqi ta’sir patologik jarayonga ta’sir qiladi. Bouden 
F. ning aytishicha kasallik simptomlarini tavsiflaganda atrof muxit sharoitlarini 
ham ko‘rsatilishi kerak bo‘ladi. Ularni o‘zgarishi bilan kasal o‘simlikni tashqi 
ko‘rinishi butunlay o‘zgarib ketishi mumkin. O‘simlikni o‘stirish sharoiti, unga 
virusni yuqish moyilligini, simptomlar hosil bo‘lish muddatini o‘zgartirib 
yuborishi mumkin. Bunda virus va o‘simlik orasidagi munosabatlar ham 
o‘zgaradi, natijada kasallanish simptomi maxalliy yoki tizimli bo‘lishi mumkin. 
Ba’zan kasallik simptomlari yuzaga chiqmasligi va latent shaklda bo‘lishi 
mumkin. 
b) tarqalishiga ta’siri. Tashqi ta’sir kasllikni tarqatuvchi hasharotlarni 
aktivligiga noqulay bo‘lishi mumkin. Natijada kasallik keng masshtabda 
tarqalaolmaydi. Tashqi ta’sirni noqulayligi tuproqda virusni saqlanish muddatiga 
ham ta’sir etadi. Bu holatlarni tushunib etmaslik olingan natijalarni noto‘g‘ri 
talqin qilishga olib keladi. Yu.I.Vlasovning tomat o‘simligi kasalliklariga tashqi 
ta’sirni o‘rganish borasidagi ko‘p yillik ishlari bu kasallikni virusini (VTM)
issiqxona sharoitida o‘stirishda temperatura va yorug‘likni ta’sirida har xil 
simptomlar hosil bo‘lishini ko‘rsatdi 
10.3.
Virus infeksiyasini yuqishi 
 
Patogenni yuqish va tarqalish mexanizmini bilish mexanizm zanjiridagi bir 
zanjir halqasini uzish orqali virus kasalliklariga qarshi kurash choralarini ishlab 
chiqishda katta rol o‘ynaydi. L.V Gromashevskiyni (1962) aniqlashicha kasallikni 
qo‘zg‘atuvchini bir organizmdan ikkinchisiga o‘tishi uch bosqichdan iborat 
bo‘ladi: 1) virusni tashqi muxitga chiqishi, 2) tashqi muhitda bo‘lishi va 3) yangi 
organizmga kirishi. 
Virusni kasallangan organizmdan tashqi muhitga chiqishi har xil yo‘llarda 
amalga oshishi mumkin. Tashuvchi hasharotga virusni kelib tushishi hasharotni 
kasal o‘simlikdan oziqlanishi orqali amalga oshadi. Tuproq orqali tarqaladigan 
viruslarda esa kasal o‘simlik ildizidan ajralgan eksudatlardan, kasal o‘simlik 
qoldiqlaridan, virus kasal o‘simlikdan ularga ishlov berilganda paydo bo‘ladigan 
jarahotlar orqali ajralishi mumkin. Bunda yuqumli shira bilan qo‘llar va ishlov 
berish asbob-uskunalar infeksiyalanadi. M.I.Goldinning maxsus tajribalarida 
tuproq orqali yuqadigan viruslarni kasal organizmidan chiqishi ko‘rsatib berilgan. 
TMV bilan kasallangan o‘simlik ildizidan ajralgan ma’lum miqdor virus eritmaga 
o‘tadi. Tabiatda viruslarni tarqalishiga yana boshqa birqancha faktorlar ta’sir 
qiladi.Bulardan virusning patogenligini, ho‘jayin-o‘simlikni virus yuqishiga 
moyilligi (vospriimchivost), agrotexnika omillarini ko‘rsatish mumkin. 
I.A.Kartashova o‘zining “Selskoxozyaystvennaya fitovirusologiya” kitobida 
Vlasovni yuqorida keltirilgan “tabiiy o‘choqlar” haqidagi fikrlarini qisqacha qilib 

---