1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
116 
nordon zonada bo‘ladi. 
Ba’zi o‘simlik viruslari (yaltirbosh mozaikasi virusi,
dukkakaklilar xoldorligi virus (virus shirokoy krapchatosti bobov) 
tarkibidagi arginin va lizin aminokislotalari ularni oqsiliga asosli (ishqoriy) 
xususiyatlarni beradi
. Ko‘pincha ularni izoelektrik nuqtalari kuchsiz ishqoriy 
tomonda bo‘lishi mumkin (m., yaltirbosh mozaikasi virusi). 
Murakkab tuzilgan viruslarda nordon kapsid oqsil bilan bir qatorda 
asosli 
xususiyatga ega gistonsimon “ichki oqsillar”
uchraydi Bu oqsillar nuklein
kislota bilan bog‘langan holda kapsidning ichki tomonida joylashgan bo‘ladi.
Virus oqsillari tarkibiga kiruvchi aminokislotalar boshqa tirik mavjudotlarnikidek 
turspetsifik – turga xos
bo‘ladi. YUksak organizmlarnikiga qaraganda virion 
oqsili keng darajadagi o‘zgaruvchanlikga - variabellikga ega. SHuning uchun bir 
virus turiga kiruvchi ko‘plab shtammlar aminokislota tarkibi bilan farq qiladi. 
Bunday farq murakkab tashkil qilingan hujayrali organizmlarni turlari 
orasidagina ko‘rinadi. Qator holatlarda viruslarni turlararo o‘zgaruvchanligi u 
yoki bu aminokislotani faqat miqdoriy jihatidangina farq qilmasdan, balki bir 
yoki ikki aminokislotani yo‘qolib ketishi yoki paydo bo‘lishi ham mumkin. 
Masalan, TMV ning “yovvoyi” shtammi va boshqa variant va shtammlarining 
oqsilida gistidin va metionin uchramaydi, ammo sodda viruslarning 
HR
va 
boshqa shtammlari oqsillarining aminokislota tarkibida bu 
aminokislotalar 
paydo
bo‘ladi. 
Sodda viruslar oqsilining aminokislota tarkibidagi
katta 
o‘zgaruvchanlik, uning oqsil qobig‘i funksiyasi bilan bog‘liq (nuklein kislotani 
himoya qilish funksiyasiga ega). Hozirgacha ma’lum bo‘lgan viruslar oqsil qismi 
polipeptid zanjirlardan tuzilgan. Oddiy minimal viruslar (TMV) tarkibida bir xil 
tipdagi polipeptid zanjirlar mavjud. Uing molekulyar massasi 38×10
6 
dalton,
kapsidi tarkibida 2130 - 2320 ta, molekulyar massasi 18 270 Da ga teng peptid 
zanjirlardan iborat. Har bir polipeptid zanjiri 158 ta aminokislota qoldig‘idan 
iborat (Stenli, 1963; Atabekov, 1971; Tixonenko ,1971)(31;1). 
TMV peptid zanjirining 
S-uchi treonin
aminokislotasidan iborat, N-uchi
yashiringan, ya’ni unda atsetillangan serin mavjud, NH
2
-guruhi atsetillangan 
holda yashiringan. Uning molekulyar og‘irligini aniqlash uni konstanta 
sedimentatsiyasi 2,2-2,3 S
20,w 
, diffuziya konstantasi - 9,6 D
20
ga teng.
Shramm va Stenlilarning laboratoriyalarida TMV ning polipeptid 
zanjirining aminkislotalar ketma-ketligi to‘la aniqlangan.
Har xil oqsillardan tuzilgan murakkab viruslar polipeptid zanjirlari ham 
geterogendir. Ammo bunday viruslar oqsillarining ajratish va fraksiyalarga 
ajratish, individual oqsillarning preparativ miqdorda ajratish qiyinligi sababli 
murakkab viruslar oqsillarini o‘rganish muammolari ancha orqada qolmoqda. 
Murakkab viruslar oqsillarini birlamchi strukturalarini aniqlash faqat T-juft 
faglar tarkibiga kiruvchi