1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
?
Savollar 
1.
Viruslarning kimyoviy tarkibi?
2.
Viruslarni tuzilishida kasid, kapsamer, nukleokapsid so‘zlarini ma’nosini 
tushuntirib bering.
3.
Transkripsiya jarayonini tushuntirib bering. 
4.
Translyasiya jarayoni deb nimaga aytiladi? 
5.
Necha xil RNK ni bilasiz? 
6.
Nuklein kislotalarning bajaradigan funksiyasi haqida ma’lumot bering. 
7.
Virus RNK asi hujayra RNK laridan qanday farqlanadi? 
8. Virus oqsillari va ularni lokalizatsiyasi. 
9. Virus nuklein kislotalari va ularni hujayra nuklein
kislotalaridan 
farqlari. 
10. Virus nuklein kislotalarining tuzilishi qanday? 
11. DNK molekulasining replikatsiya chizmasini tushuntirib bering. 
12. DNK tuzilishida Chargaff qoidasini tushuntirib bering. 
13. Virus RNKsining tuzilishi va uning o‘ziga xosligi. 
14. Viruslarning murakkab oqsillari. 
15. Virus lipidlari, fermentlari 
16. KEP strukturaning funksiyasini tushuntirib bering. 
 

---

 
 
127 
7-bob. Viruslarning reproduksiyasi (1) 
7.1. Virus va hujayra orasidagi munosabat
Produktiv (mahsuldor) - virus zarralari hosil bo‘ladigan, infeksion 
jarayonning umumiy tavsifi. 
V.I. Agol bu munosabatni quyidagi so‘zlar bilan ifodalaydi: “Virus zarrasi 
va hujayra orasidagi to‘qnashish birorta biologik natijaga olib kelishi mumkin 
yoki buning aksi - virus va hujayra to‘qnashsa ham biror natijaga olib kelmasligi 
mumkin. Birinchi holatdagi o‘zaro munosabatda biologik kompleks - “virus-
hujayra” kompleksi hosil bo‘ladi. Bu kompleks hujayra genetik apparati va virus 
genetik apparatlaridan tashkil topadi va ularni funksiyalari bir-biri bilan aralashib 
kutilmagan holatlar yuzaga kelishi mumkin. Demak, bu kompleksni ikki 
organizm gibridi deyish mumkin”. Bu munosabatlarni sxematik ravishda ikki 
xilini farqlash mumkin: 
I.
Virus genomi mustaqil hujayra genomiga bog‘liq bo‘lmagan ravishda yoki 
avtonom holatda reproduksiyalanishi (ko‘payishi) mumkin. Bunday holatda
hujayraga kirib avtonom ko‘payadigan virus - virulent viruslar guruhiga kiradi. 
Bu tipdagi munosabat hujayrada virus zarralarini yangi avlodlari hosil bo‘lishi 
bilan tugaydi. Bu tipdagi munosabat “produktiv munosabat” deb ataladi, virus 
zarralari – mahsulotlari hosil bo‘ladi. Ba’zan infeksion jarayonning ma’lum
davrida to‘xtab qolishi mumkin, natijada yuqumli virus avlodi hosil bo‘lmaydi. 
Bunday virus va hujayra orasidagi munosabat abortiv munosabat deyiladi. 
Ko‘pincha hujayra va virus genomlari simbiozi qisqa muddatli bo‘ladi va 
virus zarralaring yangi avlodi hosil bo‘lganidan so‘ng kasallangan hujayra 
(xo‘jayin-hujayra) nobud bo‘ladi. Bunday virus infeksiyasiga “litik reaksiya”
yoki “xo‘jayin-hujayraning erib ketishi” deyiladi. 
Boshqa holatlar ham bo‘lishi mumkin, ya’ni xo‘jayin-hujayra uzoq muddat 
hayot faoliyatini saqlash mumkin. 
II. Infeksion jarayon sodir bo‘layotgan “virus-hujayra” kompleksining 
rivojlanishi tubdan o‘zgacha yo‘lda borish imkoniyati ham mavjud bo‘ladi. Bu 
holatda ikki organizm genomlari birlashadi (integratsiya) va hujayrada ikkala 
genom reproduksiyasi bir vaqtda yuz beradi va umumiy idora qilinadi. Birlashgan 
genomlik yangi organizm to‘la hayotchan bo‘lishi mumkin. Bo‘linishdan hosil 
bo‘lgan qiz hujayralar birlashgan hujayralar o‘zgargan hususiyatga ega bo‘ladilar. 
Bu tip virus va hujayra munosabati virogeniya deyiladi, agar bakteriya viruslari 
va bakteriyalar orasidagi munosabat bo‘lsa lizogeniya deyiladi. Virogeniya 
holatini qo‘zg‘atadigan viruslar mo‘‘tadil viruslar guruhiga kiradi. 
Bu ikki guruh viruslar - virulent va mo‘‘tadil viruslar guruhlari orasida 
o‘tib bo‘lmas chegara yo‘qdir. Bir guruh viruslarini o‘zaro munosabat bosqichlari 
bir xil prinsipda amalga oshadi. Ba’zan mo‘‘tadil viruslar ba’zi holatlarda 
avtonom reproduksiya xus
u
siyatiga ega bo‘ladi. Mo‘‘tadil viruslar esa yuqumli 
jarayon rivojlanishi bosqichlarida virogeniyaga olib kelish xususiyatini butunlay 
yo‘qotishi mumkin, ya’ni virulent viruslar tipi xususiyatlariga ega bo‘lishi 
mumkin.