1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

Adsorbsiya.
Virusni hujayraga kirishini 
birinchi stadiyasi
uni hujayra 
yuzasiga birikishi bo‘lib, uni 
adsorbsiya
deyiladi. Aniqlanishicha ma’lum 
viruslar ayrim tip hujayralargagina adsorbsiyalanar ekan. M., poliomielit virusi 
faqat primatlarning ba’zi to‘qimalari hujayrasiga adsorbsiyalanadi. Ba’zi faglar 
mutant bakteriyalarga yoki erkak (F
+
jinsiy faktorli) yoki faqat ayol hujayralarga 
adsorbsiyalanadi. Demak, adsorbsiya o‘ta spetsifik jarayondir. 

---

 
 
135 
Adsorbsiyaga bir qancha tashqi faktorlar ta’sir etadi, birinchi navbatda muhit 
tarkibi, m., faglar distillangan suvdan adsorbsiyalanmaydi yoki nordon yoki 
ishqoriy tuzli muhitdan, yoki o‘ta ishqoriy muhitda ham adsorbsiyalanmaydi. Ion 
kuchlarini adsorbsiyaga ta’sirini o‘rganish, adsorbsiyalanishdagi asosiy kuch bu
virus va hujayra o‘rtasidagi elektrostatik munosabat ekanligi aniqlandi. 
Temperaturaning virus adsorbsiyasiga ta’siri kam bo‘lib, ammo u keyingi 
hujayraga kirish jarayonida sezilarli rol o‘ynaydi. 
Har bir hujayra ma’lum qism fagni adsorbsiyalashi mumkin, m., ichak 
tayyoqchasiga 300 tagacha T-juft faglarni adsorbsiyalashi mumkin. Natijada 
hisoblashlar ko‘rsatishicha, bakteriyani sirti fag bilan to‘la qoplangan bo‘lar 
ekan. Odam to‘qimasi kulturasi HeLa ga 500 tagacha pikornaviruslar 
adsorbsiyalanishi aniqlangan. 
Avvalo virusni hujayraga yopishishi ularni bir-biri bilan tasodifan 
to‘qnashishi orqali yuz beradi. Adsorbsiya kinetikasi birinchi darajali tenglamaga 
bo‘ysinadi: 
log P/P
o
= ̶ ½,
3
k. N. t, bu erda, 
P
o
– boshlang‘ich davrdagi viruslarni soni, 
P - ma’lum vaqt t -dan so‘ng adsorbsiyalanmagan virusning soni,
N - hujayralar soni, 
k - adsorbsiyalanish tezligining konstantasi. 
Ko‘pincha avval virus hujayraga qaytadigan bo‘lib adsorbsiyalanadi, ya’ni 
virus-hujayra kompleksidan intakt virus qaytadan ajratib olinishi mumkin. 
Keyinchalik adsorbsiya qaytmas holatga o‘tadi, ya’ni virusda ham, hujayra 
sathida ham o‘zgarishlar (modifikatsiya) ro‘y beradi. 
Ba’zi sistemalarda virus o‘z-o‘zidan biror tashqi ta’sirsiz hujayradan ajralib 
ketishi mumkin. Bu holatga 
elyusiya
deyiladi. Elyusiya miksoviruslarda 
uchraydi. Elyusiyaning mexanizmi shundan iboratki bu hujayraning ba’zi 
komponentlarini virusning neyraminidaza fermenti eritib yuborishi natijasida 
bo‘lishi mumkin. Taxmin qilinishicha virus hujayrani ba’zi komponentlari bilan 
birga o‘z-o‘zidan ajralib tushib ketishi mumkin. Bu albatta virusning yuqumlilik 
xususiyatini yo‘qolishiga olib keladi. 

---