1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
61 
qilishi kerak. Agar asosiy virus cho‘qqisini yoki o‘ng, yoki chap tomonida 
qo‘shimcha cho‘qqichalarni borligi tayyorlangan virus preparati tarkibida 
virusdan tashqari katta yoki kichik molekula massali substansiyalarni borligini 
ko‘rsatadi (Ilova, 10-rasm).
7
. Izotop analizi usulini qo‘llash. Toza preparatni shu virus ajratilgan 
o‘simlik, hayvon yoki bakteriyani nishonlangan muqobil (normal) hujayra 
qismlari bilan sun’iy aralashma tayyorlanadi. So‘ngra virus tozalangan usul bilan 
virus ajratiladi. Tozalangan preparat tarkibida izotop nishoni bo‘lmasligi virus 
tozaligini ko‘rsatadi. 
Atabekovning fikricha o‘ta sifatli tozalangan virus preparatida ham oz 
miqdorda bo‘lsa ham hujayra moddalari qolgan bo‘lishi mumkin. Yuqorida 
aytilgan metodlar bilan tozaligi tekshirilganda ham bu metodlar sezgirligi 
etmasligi mumkin. Undan tashqari kichik malekulali ba’zi moddalar virus sirtiga 
adsorbsiyalangan ham bo‘lishi mumkin
 
4.2. Viruslarni tozalashning asosiy o‘ziga xos xususiyatlari 
Fitopatogen viruslarni shu kungacha faqat 35-45% nigina toza holda 
ajratilgan va ularni ajratish metodlari ishlab chiqilgan. 
1898 yilda Beyerink TMV ning etil spirti bilan cho‘kmaga tushishini, 
cho‘kmadagi virusni quritib qaytadan suvda eritilganda ham o‘z yuqumliligini 
saqlashini aytadi. Bu ishlarni viruslarni birinchi tozalash ustidagi urinishlardan 
deyish mumkin. Keyinchalik o‘simlik viruslarini ho‘jayin-hujayralari qismlaridan 
spetsifik xususiyatlari bilan farq qilishi aniqlanadi. Bunday farqlarni aniqlash va 
ularni virus preparatini xo‘jayin materiallaridan virus yuqumliligini saqlagan 
holda ishlatish virus tozalashning asosini tashkil qiladi (14, 15). Har qanday virus 
hujayrada bo‘lib uni toza holda olish uchun hujayraning asosiy elimentlaridan 
ajratiladi. Muqobil hujayra - hujayra po‘sti, sitoplazma membranasi, uning ichki 
tomonida jelatinasimon sitoplazmadan iborat. Sitoplazmada esa har xil kiritmalar, 
kraxmal donalarini tutuvchi xloroplastlar, mitoxondriyalar va yadro bor. 
Hujayrada vakuola, endoplazmatik to‘r, ribosomalar, tanin moddalari, pigmentlar, 
oqsillar va h. lar mavjud. 
Virus tozalashning birinchi bosqichi, hujayrani parchalab virusli yuqumli 
shirani ajratib olish - ekstraksiya qilishdir. 
Yuqumli shira murakkab aralashmadan tashkil topgan. Ular ichida o‘simlik 
shirasidagi ba’zi qismlarni parchalab, virus faolligining yo‘qotadigan fermentlar 
bor. 
Yuqumli shira ancha beqaror bo‘lib, uni pH -i neytraldan past bo‘ladi. 
Bunda eng yirik tarkibiy qismlar (xloroplastlar, mitoxondriylar, kraxmal donalari, 
hujayra po‘sti fragmentlari bo‘lib, ularni ancha past darajada sentrifugalash 
(minutiga 5000 — 7000 ayl. tez.) yordamida cho‘kmaga tushirish mumkin. 
Shirada endi mayda molekulali massaga ega - qandlar, aminokislotalar, tuzlar va 
ulardan yirikroq oqsillar, ribosomalar, mikrosomalar (endoplazmatik to‘rning 
mayda fragmentlari) qoladi. 

---