1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
59 
13. Virus zarrachalarini shakllari va harorat ta’sirida yuqumliligini yo‘qotish 
temperaturalari? 
14. Virus yuqumliligini ingibitorlari deganda nimani tushunasiz va 
ularniqilish yo‘llari qanday? 
15.Viruslarni fizik-kimyoviy usulda tozalash uchun tayyorlangan namuna 
qanday sifatlarga ega bo‘lishi kerak? 

---

 
 
60 
4-bob. Viruslarni fizik va kimyoviy usullarda tozalash 
4.1.Viruslarning tozalik mezonlari 
Viruslarning toza va faolligini saqlagan holda ajratib olish, ularning 
xususiyatlarini chuqurroq va atroflicha kengroq o‘rganishga, kurash choralarini 
ishlab chiqishga imkon yaratadi. 
Virus zarrasi o‘ta kichik o‘lchamli (angstrem yoki nanometrlar bilan 
o‘lchanadi) biopolimer (m.m. 4-10
6
-50-10
6
va undan yuqori dalton) bo‘lgani 
uchun ularni tozalash va o‘rganishda boshqa fanlar (biokimyo, molekulyar 
biologiya, immunologiya, biotexnologiya, fizik-kimyo, kristallografiya, kimyo 
fizikasi) metodlaridan keng va unumli foydalaniladi. Tozalangan virus 
preparatlarini tozaligini va gomogenligini (bir jinsli) hamda haqiqatdan ham 
ajratilgan bu preparat o‘z yuqumliligini saqlab qolganligini bildiruvchi omillar 
bor (8).
Toza holda ajratilgan virus zarrasini morfologiyasi strukturasi, kimyoviy 
tarkibi, antigenligi, oqsil va nuklein kislotasi va boshqalarining xususiyatlari 
o‘rganiladi. 
Toza holda ajratib olingan virus preparati quyidagi mezonlarga javob 
berishi kerak
: 
1. Ajratib olingan preparatning yuqumliligini, shu virusning o‘ziga xos
spetsifik sezgir indikator o‘simliklariga (o‘simlik viruslari uchun), hayvonlarga 
(to‘qima va hujayra ekmalariga) va bakteriyalarga (bakteriofaglar uchun) 
yuqtirib, ijobiy natija olish bilan tasdiqlanadi (Ilova, 3-rasm).
2. Preparatning gomogenligini isbotlash uchun biror moddani (saxaroza, 
seziy xlor) gradient zichligida sentrifuga qilinib tadqiq qilinganda bir virus 
zonasi (doira) hosil bo‘lishi ko‘rsatadi.
3. Tozalangan virus preparatini elektron mikroskopda tekshirilganda 
preparat faqat virus zarralaridangina iborat bo‘lishi kerak. Elektron mikroskop 
natijalari olingan preparatni gomogenligidan va virus agregatlari haqida ma’lumot 
beradi (Ilova, 4-rasm)
4. Tozalangan virus preparati spektrofotometrda analiz qilinganda UB-
nurni maksimum 260 nmda yutishi, hamda UB-nurni 230nm - 320nm to‘lqin 
uzunligida da virus spektrini o‘lchanganda ham 260 nm da cho‘qqi hosil bo‘lishi, 
260 nm ni 280 nm nisbati kam nuklein kislota tutuvchi (5-6%) viruslarda 1,2 – 
1,3 ni (TMV, BMV-3), ko‘p nuklein kislota tutuvchi viruslarda 20% va undan 
oshiqroq ko‘rsatkichni bo‘lishi (YAMV, TSPV) toza virus preparatlariga 
qo‘yilgan talabga mos kelishini ko‘rsatadi (Ilova, 8). 
5. Immunologiya analizi. Tozalangan virus preparati virusga qarshi 
tayyorlangan antizardob bilan ikkiyoqlama immunodiffuziya usulida 
tekshirilganda pretsipitatsiya chizig‘ini hosil qilishi va o‘simlik hujayrasining
normal tarkibiy qismlariga qarshi olingan antizardob bilan pretsipitatsiya 
chizig‘ini hosil qilmasligi kerak (Ilova, 9 -rasm). 
6.
 
Sedimentatsiya analizi. Toza preparatni 1 –2 gram miqdordagisini 
analitik ultratsentrifugada ma’lum tezlikda va va ma’lum vaqt o‘tgandan keyin 
sedimentatsiyasini shliren –optikasida rasmga olinganda simmetrik cho‘qqi hosil 

---