1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5.AVTOMATLASHTIRISH TIZIMLARIDA QO`LLANUVCHI 
KONTROLLYeRLAR
 
5 .1.UMUMIY MA`LUMOTLAR
 
“Kontroller” so`zi ingliz tilidagi “control” (boshqaruv ) so`zidan olingan , 
lekin bu so`z rus tilida “kontrol” – hisobga olish, tekshirish, nazorat ma`nosini 
bildiradi. Avtomatlashtirish tizimlarida datchiklardan olingan axborotlardan 
foydalangan holda va uni ijro mexanizmiga uzatish orqali ma`lum algoritmga ega 
bo`lgan fizik jarayonlarni boshqaruvchi qurilma kontroller deb yuritiladi.
Birinchi kontrollerlar 60- va 70- yillarda avtomobil sanoatida yig`ish 
liniyalarini avtomatlashtirish uchun qo`llanila boshlandi. Bu vaqtda komp`yuterlar 
juda qimmat bo`lganligi uchun kontrollerlar qattiq mantiq asosida , ya`ni 
uskunaviy dasturlash asosida qurilar edi, bu esa arzonga tushardi. Lekin bir 
texnologik liniyadan ikkinchi liniyaga o`tkazish uchun boshqa yangi kontrollerni 
ishlab chiqishni talab qilardi. Shuning uchun ulardan so`ng yangi kontrollerlar 
ishlab chiqildi va ularning ish algoritmi ni o`zgartirish rele sxemalariga ulash 
yordamida yengillashtirildi. Bunday kontrollerlar programmalashtirilgan logik 
kontrollerlar (PLK) nomini oldi va bu termin hozirgi kungacha saqlanib 
kelmoqda. Hozirgi kunga kelib yuqori darajadagi aniqlikda ishlovchi komp`yuter 
dasturlari ishlab chiqilganini hisobga olinsa , rele logikasi tiliga o`xshaydigan 
maxsus vizual dasturlash tillari mavjud. Hozirda bu jarayon IEC* (MEK) 1131-3 
xalqaro staandarti yaratilishi bilan yakunlandi, keyinroq u MEK 61131-3 bilan 
nomlandi.
MEK 61131-3 standarti texnologik dasturlashning 5 xil tilini o`z ichiga 
oladi, bu esa kontrollerlar yordamida tizimlarni qurishda mutahassis dasturchilarni
talab etmaydi.
Katta quvvatli va arzon mikrokontrollerlarni ishlab chiqarilishi hislbiga
1972 yilda PLK bozori to`xtovsiz eksponensial ravishda o`sib bordi va 1978 yildan 

---

95 
1990 yilgacha 80 mln. dollardan 1 mlrd. Dollargacha oshdi va 2002 yilga kelib 1,4 
mlrd.dollarni tashkil etdi. Hozirgi kunga kelib PLK dunyo bozori o`sishda davom 
etyapti, lekin endi turli tizimli integratorlarni paydo bo`lishi ularni o`sishini 
sekinlashtiridi. 
PLK texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ishlab chiqarishning 
barcha sferasida qo`llaniladi : masalan, avariya holatlarida himoya va signallash 
tizimlarining barcha ko`rinishlarida, ma`lumotlarni yig`ish va arxivlash uchun, 
medisina qarilmalarida, robotlarni boshqarishda, aloqa tizimlarida, mahsulotlarni 
tekshirishni avtomatlashtirish, sanoat, qishloq va suv xo`jaligi ob`ektlarini 
avtomatlashtirishda . 
Xozirgi kunda Rossiya bozorida chet el firmalarining kontrollerlari 
mavjud, ulardan : Mitsubisi, ABB, Schneder Elektric, GE Fanic. Shu bilan birga 
Rossiya firmalarida ishlab chiqarilayotgan NIL AP, “Tekon”, “Fastvel”, DEP, 
“Oven”, “Elemar”, “Emikon” va bosh. dunyo stardarti bilan ishlab chiqarilyapti.