1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

85 
7 – BOB. O„SIMLIKLAR GENOFONDINI SAQLAB
QOLISHDA BIOTEXNOLOGIYANING KRIOSAQLASH
USULIDAN FOYDALANISH 
O‗simliklar somatik xujayralarining suyuq azotda (-196 
o
C haroratda) 
kriosaqlanishi (kriokonservatsiya) biotexnologiyaning yangi yo‗nalishi bo‗lib, 
u 1970 yillarda keng rivojlana boshladi. Bu texnologiyaning maqsadi kelgusida 
o‗simliklar genofondini bir necha yuz va hatto bir necha ming yillab saqlab 
turishdan iborat. Shunday ekan,yo‗qolib borayotgan o‗simliklar turlari geno-
fondlarini saqlash va kelgusi avlodlarga qoldirish bugungi kunning dolzarb 
masalalaridan biridir. Bundan 70-80 yil muqaddam N.I.Vavilov (1887-1943) 
dunyoning ko‗pgina mamlakatlarida bo‗lib madaniy o‗simliklar urug‗larining 
eng katta kolleksiyasini to‗plagan. Bu urug‗lar (genofondini saqlash maqsadi-
da) unuvchanligini yo‗qotmasligi uchun optimal haroratlarda saqlanmoqda. 
Bunday ishlarni amalga oshirish uchun ancha katta mablag‗ talab etilmaydi. 
Bundan tashqari hozirgi kunda biotexnologik usullar asosida o‗simliklarning 
yangi turlari ham yaratilmoqda. Buday o‗simliklarning genofondlarini biotex-
nologik usullar asosida saqlash ancha qulay va arzondir. Bunda avvalambor 
ma‘lum bir foydali belgilarga ega bo‗lgan hujayralar liniyalari yaratiladi, keyin 
esa bu belgilarni (genlarni) keyingi avlodlarda saqlab qolish muammosi 
tug‗iladi. O‗simliklardagi irsiy axborot, ularning urug‗ hujayralarida saqlanadi. 
Ammo turli xil boshqa zararli ta‘sirlar va mutatsiyalar natijasida bu to‗kislikka 
putur yetishi va urug‗lar o‗z unuvchanlik xususiyatini yo‗qotishi mumkin. 
Shuning uchun ko‗pchilik o‗simliklarda vegetativ ko‗payish (ildiz, poya, barg) 
usuli ustunlik qiladi. Bu esa 
in vitro
o‗stirish jarayonida ota-ona (boshlang‗ich) 
belgilarining saqlanishini yana bir bor isbotlaydi. Ikkinchi tomondan hujayralar 
seleksiyasida ikkilamchi meta-bolitlar sintezi nisbatan yuqori bo‗lgan liniyalar 
yaratiladi va bu belgilarni saqlab qolish ham talab etiladi. 
Turli xil to‗qimalar ustida fiziologik va biokimyoviy tadqiqotlar olib 
borilayotganda, to‗qimalarda kechuvchi jarayonlarni standart sharoitlarda 
o‗rganish talab etiladi. Bu esa organizm genefondini saqlash masalasining 
dolzarbligi hisoblanadi. Kartoshka o‗simligida genfondni saqlash maqsadida 
probirka sharoitida tugunak ko‗rinishidagi holatdan foydalaniladi.
Hujayrani o‗sish jarayonini susaytirish, qotirish va quritish usullaridan 
foydalanish belgilarni saqlashda qisman yordam berishi mumkin. Ammo bunda 
mutatsiyalar soni ortish ehtimolligi ortadi, shuningdek begona genetik material 
bilan zararlanish kuchayadi. Bu albatta qo‗shimcha tarzdagi mehnat va mab-
lag‗ni talab qiladi. Tajribalarda maqsad hujayralarni ekish oraliq vaqti davo-
miyligini iloji boricha uzaytirishga qaratiladi. Bunda bir qator usullardan 

---