1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Bakteriya membranalaridan fotogalvanik uchun foydalanish.
Quvvat 
shaklini o‗zgartirishning yana bir usuli galofit bakteriyalarda amalga oshadi. 
Halobacterium halobium
hujayrasi membranasida joylashgan alvon rang pigment 

---

83 
– bakteriorodopsin yorug‗lik quvvatini o‗zlashtirish xususiyatiga ega. Bu oqsil 
molekulasi 1973 yilda U.Stoxenius va D.Osterxelt tomonidan ajratib olingan va 
o‗ziga xos xususiyatga ega ekanligi o‗rganilgan. Uning yordamida bakteriya 
quyosh nuri quvvatini o‗zlashtiradi. Quyosh nurini yutishi natijasida pigment 
molekulasida kimyoviy va fizikaviy o‗zgarishlar amalga oshadi, ya‘ni protonlar 
membrana bir tomonidan ikkinchi tomoniga tashilishi natijasida elektrokimyoviy 
gradiyent vujudga keladi. Bu ko‗rinishdagi potensiallar farqi esa elektr toki 
sifatida foydalanilishi mumkin.
Bakteriorodopsin bakteriya hujayrasidan oson ajratib olinadi. Buning uchun 
bakteriyalar suvga solinadi va bo‗ktiriladi. Bakteriorodopsin mavjud bo‗lgan 
membrana esa bunda buzilmaydi. Chunki pigment molekulasi ancha mustahkam 
tarzda yig‗ilgan ko‗rinishga ega kristallardan iborat bo‗lib, binafsharang yasmiq-
chalarni hosil qiladi. Unda bakteriorodopsin molekulasi to‗g‗ri oltiburchaklarni 
hosil qiluvchi triadalarda birlashgan. Yasmiqchalar ancha yirik va sentrifugada 
oson ajraladi. Cho‗kmani yuvish natijasida binafsharang qayla ko‗rinishidagi 
massa olinadi. Bu massa tarkibi 75 % bakterio-rodopsin, 25 % oqsil molekulalari 
va oraliqlarini to‗ldirib turuvchi fosfolipidlardan tashkil topgan. Bakteriorodopsin 
tashqi muhit omillari ta‘siriga chidamli bo‗lib harorat 100oS gacha oshirilgan-
da ham uning faolligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmaydi, sovitish qurilmalarida uni 
yillar davomida saqlash mumkin, Shuningdek, kislota va oksidlovchi moddalar 
ta‘siriga bardoshlilik xususiyatiga egadir. Binafsharang yasmiqchalar tarkibida-
gi fosfolipidlar ham shunday chidamlilik xususiyatini nomoyon qiladi. 
H. halobium 
bakteriya turini suv tarkibida natriy xlor va boshqa tuzlar 
miqdori ko‗p bo‗lgan havzalarda ham bemalol ko‗paytirish mumkin. 10 litr 
suvda ko‗paytirilgan bakteriya hujayrasidan 0,5 gramm membrana ajratib 
olinadi va uning tarkibida 100000 (yuz ming) donadan ko‗proq pigment mole-
kulasi bo‗ladi. Bakteriorodopsin Sa2+ kationi yordamida yoki mavjud boshqa 
usullar bilan cho‗ktiriladi. Ajratib olingan pigment molekulasi fizikaviy va 
kimyoviy xususiyatlariga ko‗ra protonlarni tashish jarayonini amalga oshiradi 
va buning natijasida elektr energiyasi hosil bo‗ladi. Bu ko‗rinishdagi tizimga 
yorug‗lik nuri ta‘sir ettirilganda membranada elektr quvvati yuzaga keladi, 
ya‘ni bakteriorodopsin elektr toki generatori singari faoliyat ko‗rsatadi. 
V.P.Skulachev rahbarligida laboratoriya sharoitida kuchi 800 mkA bo‗lgan 
elektr toki vujudga keltiruvchi fotogalvanik element yaratilgan. Bu qurilmada 
tarkibida fosfolipid va xlorofill hamda bakteriorodopsin mavjud bo‗lgan 
membranali filtrlar qo‗llanilgan. Bu ko‗rinishdagi filtrlar ketma-ket ulanganda 
elektr batareykasi singari tizim hosil bo‗ladi.