1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Hujayrasiz oqsil sintezlovchi tizimlar (HOST). 
Hujayrasiz oqsil 
sintezlovchi tizimlar HOST ko‗pincha i-RNK molekulasining matritsi asosi-

---

84 
dagi faolligini o‗rganish va polipeptidlar translyatsiyasini tahlil qilish jara-
yonida foydalaniladi. Uning tarkibiga; ribosomalar, matritsa (sun‘iy va tabiiy 
RNK molekulasi), translyatsiyada ishtirok etuvchi omillar aminoatsil, t-RNK, 
ATF, bir valentli va ikki valentli kationlar (K, Ca), gomeostazni ta‘minlash 
uchun bufer eritmalar, aminokislotalar kiradi. Gen injeneriyasi usullari yor-
damida nohujayraviy oqsil sintezlovchi tizimlardan in vitro sharoitida klonlan-
gan genlarning ekspressiyasi va kodlanish potensiali, shuningdek kodlanuvchi 
oqsil molekulalari asosida m-RNK yoki DNK fragmentlarini identifikatsiya-
lovchi rekombinant genlar konstruksiyasining oraliq bosqichlarini o‗rganishda 
ham foydalaniladi. Kelib chiqishiga ko‗ra HOST komponentlari prokariot va 
eukariotlar singari tasniflanadi. Ichak tayoqchasi 
E. coli
ekstrakti asosida pro-
kariot tipdagi nohujayraviy oqsil sintezlovchi tizimlardan keng foydalaniladi. 
Eukariot tipidagi nohujayraviy oqsil sintezlovchi tizimlardan matritsa transl-
yatsiyasi jarayonida asosan 2 ta, ya‘ni quyon retikulotsitlari va bug‗doy mur-
tagi ko‗rinishida foydalaniladi. Bu tizimlar universal xususiyatga ega bo‗lib, 
ular asosida hohlagan matritsani translyatsiyalash mumkin.
Tahlil o‗tkazish uchun retikulotsitlar lizati yoki murtak ekstrakti va ami-
nokislotalar aralashmasi, nishonlangan aminokislotalar, ATF, bufer, matritsa 
RNK va boshqa kerakli qo‗shimchalardan iborat eritmaga kiritiladi. Aralashma 
inkubatsiyaga qo‗yiladi va nishonlangan aminokislotalar asosida yangidan 
sintezlangan oqsil molekulalari radioaktivlik xususiyatiga ko‗ra tahlil qilinadi 
hamda elektroforez yordamida tekshiriladi. 
In vitro
sharoitida olib boriladigan translyatsiya jarayoni oqsil sintezi 
jarayonida har bir komponentning ahamiyatini aniqlash imkonini beradi. Chun-
ki bunda har bir komponentni aralashma tarkibidan olib tashlash yoki qayta 
qo‗shish imkoni tug‗iladi. Undan foydalanish genetik kod tarkibini qayd qilish 
imkonini beradi. Ba‘zan nohujayraviy tizimlarda qo‗shimcha holatda tozalan-
gan m-RNK yoki polisomaga joylashtirilgan endogen m-RNK molekulasidan 
foydalaniladi. Boshqa tipdagi oqsil sintezlovchi tizimda esa transkripsiya va 
translyatsiya jarayoni bog‗langan holatda amalga oshiriladi, ya‘ni mRNK 
sintezi va uning ribosomadagi translyatsiyasi bir vaqtning o‗zida amalga oshiri-
ladi. Matritsa RNK molekulasi sifatida tarkibi jihatidan o‗xshash bo‗lgan 
sun‘iy polinukleotidlardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda in vitro sharoitida 
translyatsiya mexanizmini o‗rganish hujayra ichida turli kompartamentlarda 
oqsil molekulalarining taqsimot darajasini o‗rganishda ham foydalaniladi. 

---